توجه به زمان و مکان نزول آیات، معیاری در نقد و بررسی تفسیر

نویسندگان
1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه میبد
2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه میبد
3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه میبد
چکیده
فهم آیات قرآن به ابزار و قرائنی نیاز دارد که لازم است مفسر از آن‌ها کمک بگیرد. یکی از آن قرائن، آشنایی با زمان و مکان نزول آیه است. این شناخت و بالتبع، آشنایی با شرایط سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و جغرافیایی حاکم بر جزیرهالعرب در عصر نزول از قرائن غیرلفظی فهم آیات است. غفلت از عنصر زمان و مکان نزول، موجب برداشتهای ناقص یا متناقض از آیات شده، حال‌آنکه توجه به آن، راهگشای فهم هماهنگ مفاهیم قرآنی، سیره تربیتی پیامبر (ص) و بستر تاریخی نزول است. این مقاله که به روش توصیفی­تحلیلی انجام گرفته، در صدد پاسخ بدین سؤال است که چگونه می‌توان از شناخت زمان و مکان نزول آیات در نقد آراء تفسیری بهره برد؟ نتایج تحقیق بیانگر آن است که شناخت زمان و مکان نزول آیات، اولاً، نقشی کلیدی در فهم صحیح از متن الهی دارد و نه تنها در تعیین مصادیق آیات و معنای دقیق واژگان مؤثر است، بلکه در تشخیص روش قرآن در تربیت افراد جامعه و سنجش اعتبار روایات اسباب نزول نیز نقش دارد. ثانیاً، به مثابه معیار سنجش اعتبار تفسیری به دو گونه عمل می‌کند: الف) کارکرد ایجابی: با ارائه چهارچوب تاریخی، به فهم دقیق سیاق، دلالت واژگان، اهداف سوره‌ها و شناسایی جریان‌های عصر نزول کمک می‌کند؛ ب) کارکرد سلبی: به‌عنوان معیاری نقدی، روایات جعلی اسباب نزول را ابطال می‌کند. غفلت از زمان و مکان نزول، مفسر را در دام‌های چهارگانه «تحمیل مصادیق خاص بر مفاهیم عام»، «اتحاد کاذب سیاقی»، «تحلیل نادرست پدیده‌های تاریخی» و «پذیرش روایات مجعول» می‌اندازد. از سوی دیگر، شناخت تقدم و تأخر نزول آیات، کلید فهم سیر حکمت‌آمیز قرآن در سه سطح است: سطح تشریعی (شناخت ناسخ و منسوخ)؛ سطح جامعه‌شناختی (تدریج در نزول احکام) و سطح تربیتی جامعه اسلامی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ـ قرآن، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی)، 1415ق.
1. ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، زاد المسیر ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422ق.
2. ابن هشام معافری، عبد الملک بن هشام، السیره النبویه، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
3. ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، ‌المحرر الوجیز، به کوشش عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422 ق. ‌
4. آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
5. بهجت‌پور، عبدالکریم، همگام با وحی، قم، موسسه تمهید، 1390ش.
6. بیضاوی، عبد الله بن عمر، أنوار التنزیل، بیروت‌، دار احیاء التراث العربی، 1418ق‌.
7. ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم‌، الکشف و البیان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ‌1422ق‌.
8. رجبی، محمود، روش تفسیر قرآن، مؤسسۀ پژوهشی حوزه و دانشگاه، قم، 1383ش.
9. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، قم، کتابخانه مرعشی، 1404ق.
10. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، جامعه مدرسین، 1417ق.
11. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.
12. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه‌، 1412 ق.
13. فتاحی دولت‌آبادی، طیبه، بررسی سیر تبلیغی و تربیتی پیامبر(ص) از مکه به مدینه با توجه به فضای نزول سوره‌های ابراهیم، نوح و محمد، پایان نامۀ ارشد رشتۀ علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور استان قم، 1397ش.
14. فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر ، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.
15. فرات کوفی، فرات بن ابراهیم، التفسیر، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1410ق.
16. فضل الله، سید محمد حسین، ‌تفسیر من وحی القرآن‌، بیروت‌، دار الملاک، 1419 ق‌.
17. مسلم بن حجاج، الصحیح، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
18. مصباح الشریعه [منسوب به امام ششم: جعفربن محمد(ع)]، بیروت، اعلمی، 1400ق.
19. مظهری، محمد ثناءالله‌، التفسیر المظهری‌، پاکستان، مکتبه رشدیه‌، 1412 ق‌.
20. ‌مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، اسلامیه، 1374ش.
21. ملّاحویش آل غازی، عبدالقادر، بیان‌المعانی، دمشق، مطبعه الترقی، 1382ق.
22. میدانی، عبدالرحمن حسن حبنکه، معارج التفکر و دقائق التدبر، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۰ق.
23. میرجلیلی، علی محمد، روش و مبانی فقه الحدیث، یزد، دانشگاه یزد، 1395ش.