بازتعریف نسبت ابتلاء و نصر در آیه ۲۱۴ بقره؛ تحلیل کارکرد نحوی-کلامی حرف «حتی»

نویسنده
پژوهشگر و دانش آموخته پسا دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
این پژوهش به تحلیل پارادوکس کلامی در آیه ۲۱۴ سوره بقره می‌پردازد: چگونه رسول(ص) و مؤمنان، در اوج ابتلاء به نقطه‌ای از «زلزله ایمانی» می‌رسند که فریاد استغاثه ﴿مَتَی نَصرُ ٱللَّهِ سر می‌دهند؟ این مقاله با فراتر رفتن از الگوی تفسیری رایج و خطی «صبر-پاداش»، استدلال می‌کند که کلید حل این تنش، در تحلیل کارکرد حرف «حَتَّی» نهفته است. پژوهش حاضر با اتخاذ روش «تحلیل محتوای کیفی» و رویکرد «تحلیل نحوی-کلامی»، به پیوند نظام‌مند میان یافته‌های نحویان کلاسیک و مباحث کلامی-تفسیری می‌پردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که «حَتَّی» در قرائت نصب (به‌مثابه حرف غایت)، صرفاً یک رابط زمانی نیست؛ بلکه لحظه استغاثه را نه نشانه ضعف، بلکه غایت و نهایتِ هدفمند و منطقیِ فرآیند ابتلاء معرفی می‌کند. بر این اساس، این پژوهش یک مدل فرآیندی سه‌وجهی (ابتلاء-استغاثه-نصر) را صورت‌بندی می‌کند که در آن، ابتلاء به‌طور قهری به نقطه انقطاع و نیاز محض انسانی منتهی می‌شود و همین نقطه اوج بحران، شرط کیفی و وجودی برای تحقق «نصر قریب» می‌گردد. این مدل، نسبت میان رنج و پیروزی را از یک رابطه استحقاقی به یک فرآیند تکاملی بازتعریف می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


*قرآن کریم
آلوسی، محمود بن عبدالله. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۱۵ق.
ابن‌عاشور، محمدطاهر. التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۲۰ق.
ابن‌عربی، محمد بن علی. تفسیر ابن عربی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
ابن‌عباس، عبدالله. تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس. گردآوری مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی. لبنان: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب. المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۲۲ق.
ابوالسعود، محمد بن محمد. ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۸۳م.
بقاعی، ابراهیم بن عمر. نظم الدرر فى تناسب الآیات و السور. بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۲۷ق.
بیضاوی، عبدالله بن عمر. أنوار التنزیل و أسرار التأویل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
حقی برسوی، اسماعیل بن مصطفی. تفسیر روح البیان. بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
خطیب، عبدالکریم. التفسیر القرآنى للقرآن. بیروت: دارالفکر العربی، ۱۴۲۴ق.
زمخشری، محمود بن عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
سمرقندی، نصر بن محمد. بحر العلوم. بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
شحاته، عبدالله محمود. تفسیر القرآن الکریم. قاهره: دار غریب، ۱۴۲۱ق.
صادقی تهرانی، محمد. الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه. قم: فرهنگ اسلامى، ۱۴۰۶ق.
طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
طبرانی، سلیمان بن احمد. التفسیر الکبیر. إربد: دارالکتاب الثقافی، ۱۴۲۲ق.
طبرسی، فضل بن حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
طبری، محمد بن جریر. جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
طوسی، محمد بن حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
فخر رازی، محمد بن عمر. التفسیر الکبیر. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
فراء، یحیی بن زیاد. معانی القرآن. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۸۰م.
فضل‌الله، محمدحسین. من وحى القرآن. بیروت: دار الملاک، ۱۴۱۹ق.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن. لطائف الإشارات. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۲۰۰۰م.
قطب، سید. فى ظلال القرآن. بیروت: دارالشروق، ۱۴۲۵ق.
ماتریدی، محمد بن محمد. تأویلات أهل السنة. بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۲۶ق.
مراغی، احمد مصطفی. تفسیر المراغی. بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
مقاتل بن سلیمان. تفسیر مقاتل بن سلیمان. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
موسوی سبزواری، عبدالاعلی. مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن. قم: دفتر آیت الله العظمی السبزواری، ۱۴۰۹ق.
نحاس، احمد بن محمد. اعراب القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۲۱ق.