کاربست قاعده تفسیری«حجیت جملات مستقل قرآن» برمبنای تقابل یا تعامل سیاق و روایات ذیل آیات فضایل

نویسندگان
1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهید چمران اهواز
2 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهید چمران اهواز
چکیده
مراد از قاعده تفسیری «حجیّت جمله­های مستقل آیات»، اعتبار مضمون جملات منقطع از سیاق پس از انفصال از آیات در فضای خارج از آن‌هاست. سیاق و روایات، به‌ویژه روایات سبب نزول، دو قرینه مهم در تفسیر آیات هستند که گاه مؤید و گاه معارض همدیگرند. بیشترین اصطکاک فکری در تعارض با سیاقِ معتبر با اسباب نزول­های دارای شرایط اعتبار، میان فریقین در مباحث کلامی است؛ خصوصًا ذیل آیات فضایل. اهل­سنت ضمن پذیرش این روایات، بر یکپارچگی آیات تأکید دارند و آن‌ها را در سیاق قبل و بعد تفسیر می­کنند، اما از میان شیعه ، برخی در تقابل سیاق با روایات معتبر، دست از سیاق کشیده و روایات معتبر را ملاک می­دانند. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به این نتیجه دست یافته که آن دسته از آیات فضایلی که صریحاً به ولایت و فضایل اهل­بیت (ع) اشاره دارند، مانند آیه ولایت، سیاق و روایات سبب نزولشان با هم در تعارض­اند، و از آنجا که قرینه لفظی (روایات) بر قرینه لبی (سیاق) مقدم است، روایات سبب نزول، مصداق انحصاری این آیات را اهل بیت (ع) می­دانند، پس آن‌ها در خارج از سیاق به عنوان یک فراز مستقل عمل می­کنند. اما دسته­ای دیگر که تلویحاً به فضایل اهل­بیت (ع) اشاره دارند مانند آیه «اهل الذکر»، در سطح تنزیلی، روایات سبب نزول و سیاق با هم در تعامل­اند و قابل تعمیم بر دیگران­اند، اما اگر آن‌ها در سطح تأویلی تفسیر شوند، روایات سبب نزولشان با سیاق در تقابل­اند و مصداق انحصاری آیات، اهل بیت (ع) ­اند، پس این آیات ضمن معناداری در سیاق قبل و بعد (سطح تنزیلی)، در خارج از سیاق آیه (سطح تأویلی) به طور مستقل معنادارند، و یک فراز مستقل به شمار می­ آیند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1. آلوسی، محمود بن عبدالله‌، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‌، بیروت: دار الکتب العلمیه‌، 1415 ق‌.
2. ابن المغازلی، ابی الحسن علی بن محمد الشافعی، مناقب الإمام علی بن ابی طالب، بیروت: دارالأضواء، الطبعه الثانیه، 1412ق
3. ابن اثیر، ابوالحسن علی بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، قم: موسسه اسماعیلیان، 1364ش.
4. ابن فارس، أحمد بن فارس‌، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی‌،1404 ق‌
5. ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی‌، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت:دار الکتاب العربی‌: 1422 ق‌
6. ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی‌، متشابه القرآن و مختلفه‌، قم، بیدار1369 ق‌
7. ابن طاووس، علی بن موسی، سعد السعود، الطبعه الاولی، قم، انتشارات دلیل، 1421ق، 1379م
8. ابن‌عاشور، محمد طاهر بن محمد، تفسیر التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی‌،1420 ق‌
9. ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب‌، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت : دار الکتب العلمیه‌،1422 ق‌
10. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم( ابن کثیر)،بیروت: دار الکتب العلمیه، 1419 ق‌
11. ابوالسعود، محمد بن محمد، ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌، 1983 م‌.
12. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی‌، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن‌، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی‌،1408 ق‌
13. ابوحیان، محمد بن یوسف‌، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر،1420 ق‌
14. احمدی، محمد‌حسن، تحلیلی بر تفسیر آیات تاریخی با تاکید بر قاعده العبره، مطالعات تفسیری، دوره 5، ش19.ص127-140.
15. استرآبادی، علی‌، تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره، قم: مؤسسه النشر الإسلامی‌، 1409 ق‌
16. اسعدی، محمد، لایه‌ها و سایه‌های معنایی، قم: بوستان کتاب، 1386.
17. اشکوری، محمد بن علی‌، تفسیر شریف لاهیجی‌، تهران: دفتر نشر داد، 1373 ش‌
18. بابایی، علی‌اکبر ودیگران، روش‌شناسی تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ‌سوم، 1387ش.
19. البحرانی، سید الهاشم، غایه المرام وحجه الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، الطبعه الاولی، 1422ق.
20. بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌،1420 ق‌
21. بلاغی، محمدجواد، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن‌، قم،وجدانی‌، بی‌تا.
22. بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل( تفسیر البیضاوی)، بیروت : دار إحیاء التراث العربی‌، 1418 ق‌
23. ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیر القرآن‌، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌، 1418 ق‌
24. ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی‌، بیروت :دار إحیاء التراث العربی‌، 1422 ق‌
25. جوادی املی، عبدالله، تفسیر تسنیم، چاپ پنجم، قم، اسراء، 1384ش
26. جوادی آملی، ولایت علوی، قم: نشر اسراء، بی‌تا.
27. جوینی الحموینی، ابراهیم بن محمد، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و الأئمه من ذریتهم، بیروت: مؤسسه المحمودی، الطبعه الاولی، 1400ق/1980م
28. حجازی، محمد محمود، التفسیر الواضح‌، بیروت: دار الجیل‌،1413 ق‌
29. حسکانی، عبیدالله بن عبدالله‌، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل‌، تهران: وزاره الثقافه و الإرشاد الإسلامی، مؤسسه الطبع و النشر،1411 ق‌
30. حسینی زبیدی، محمد مرتضی‌، تاج العروس من جواهر القاموس‌، بیروت : دارالفکر،1414 ق‌
31. حقی برسوی، اسماعیل بن مصطفی‌، تفسیر روح البیان‌، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
32. حوی، سعید، الاساس فی التفسیر، مصر: دار السلام‌، 1424 ق‌
33. دروزه، محمد عزه‌، التفسیر الحدیث، بیروت: دار الغرب الإسلامی‌،1421 ق‌
34. رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر( مفاتیح الغیب)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌، 1420 ق‌
35. راد علی، غلامعلی تبار، فضل الله، نقد رویکردهای معناشناسی واژه «مسّ» در آیه «لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ»، آموزه های قرآنی، شماره 18، پاییز 1392.
36. ربانی، محمد حسن، نقش سیاق در تفسیر، 1380، پژوهش های قرآنی، شماره 27، 28.
37. رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، لبنان: دار المعرفه، 1414 ق‌.
38. زحیلی، وهبه‌، التفسیر الوسیط( زحیلی)، سوریه، دار الفکر، 1422 ق‌
39. زرکشی بدر الدین، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دارالمعرفه، الطبعه الثانیه، 1415ق.
40. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل‌، بیروت: دار الکتاب العربی‌،1407 ق‌
41. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، چاپ اول، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی،1404 ق‌
42. شوکانی، محمد، فتح القدیر، سوریه: دار ابن کثیر، 1414 ق‌.
43. صدیق‌حسن‌خان، محمدصدیق‌، فتح البیان فی مقاصد القرآن‌، بیروت : دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون‌، 1420 ق‌
44. طباطبایی، محمدحسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن‌، لبنان: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات‌، 1390 ق‌
45. طبرسی، فضل بن حسن‌، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‌، چاپ سوم، تهران، ناصر خسرو،1372 ش‌
46. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن( تفسیر الطبری)، بیروت: دار المعرفه،1412 ق‌
47. طنطاوی، محمد سید، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم‌، مصر: نهضه مصر، 1997 م‌.
48. طوسی، محمد بن حسن‌، التبیان فی تفسیر القرآن‌، لبنان: دار إحیاء التراث العربی‌، بی‌تا.
49. طوفی، سلیمان بن عبدالقوی‌، الإشارات الالهیه الی المباحث الاصولیه، بیروت : دار الکتب العلمیه‌، 1426 ق‌
50. عروسی الحویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین‌، قم: اسماعیلیان‌،1415 ق‌
51. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر( تفسیر العیاشی)، تهران: مکتبه العلمیه الاسلامیه، 1380 ق‌
52. فراء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن( فراء)، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب‌،1980 م‌
53. فیّاض، محمّد إسحاق، محاضرات فی أصول الفقه، بی‌جا: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی قدّس سرّه، 1430ق.
54. فضل الله،سید محمد حسین(1419ق). تفسیر من وحی القرآن، ، بیروت: دارالملاک للطباعه و النشر، چاپ دوم.
55. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی‌، تفسیر الصافی‌، تهران: مکتبه الصدر، 1415 ق‌
56. قاسمی، جمال‌الدین‌، تفسیر القاسمی المسمی محاسن التأویل‌، بیروت : دار الکتب العلمیه‌،1418 ق
57. قرشی بنایی، علی اکبر، قاموس قرآن‌، چاپ ششم، تهران، دار الکتب الاسلامیه،1412 ق‌.
58. ــــــــــــــــ ، احسن الحدیث، قم: نشر نوید اسلام، 1391.
59. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن‌، تهران: ناصر خسرو، 1364 ش‌.
60. قطب، سید، فی ظلال القرآن‌، لبنان، دارالشروق، 1425 ق‌.
61. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب‌، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 1368 ش‌
62. کوفی، فرات بن ابراهیم‌، تفسیر فرات الکوفی‌، تهران: وزاره الثقافه و الإرشاد الإسلامی، 1410 ق‌.
63. ماوردی، علی بن محمد، النکت و العیون تفسیر الماوردی‌، لبنان، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
64. محمدزاده، عاطفه، کاربرد قاعدۀ تفسیری «حجیّت مُفاد جملات مستقل آیات» با تأکید بر تفسیر «المیزان» و «التحریر و التنویر»؛ دانشگاه تهران، دانشکدگان فارابی، دانشکده الهیات، 1399.
65. مقاتل بن سلیمان‌، تفسیر مقاتل بن سلیمان‌، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌،1423 ق‌
66. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه‌، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1371 ش‌.
67. مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، چاپ سوم، قم: اسماعیلیان، 1410.
68. میدانی، عبدالرحمن‌حسن حبنکه‌، معارج التفکر و دقائق التدبر، دمشق: دار القلم‌،1361 ش‌
69. معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1432ق.
70. نجارزادگان، فتح الله، بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388.
71. نسفی، عبدالله بن احمد، تفسیر النسفی مدارک التنزیل و حقایق التاویل‌، لبنان، دار النفائس‌، 1416 ق‌.
72. نظام الاعرج، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان‌، لبنان: دار الکتب العلمیه، 1416 ق‌.
73. نهاوندی، محمد، نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن‌، قم، موسسه البعثه، مرکز الطباعه و النشر،1386 ش‌
74. واحدی، علی بن احمد، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، قاهره: احیاء التراث الاسلامی‌، 1416 ق‌
75. واحدی، علی بن احمد، اسباب النزول، بیروت، دار الکتب العلمیه، اول، ۱۴۱۱ ق.