جستارهای ثقلین

جستارهای ثقلین

مرور نظام‌مند مطالعات کاربردشناختی قرآن در ایران با تأکید بر سطح آسیب شناسی عمومی و اختصاصی

نویسندگان
1 استادیار بخش علوم قرآنی و فقه، دانشگاه شیراز
2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه شیراز
10.48311/QHTS/qhts.2025.23949
چکیده
کاربردشناختی شاخه‌ای از دانش زبان­شناسی است. در ایران سابقه چنین رویکردی در پژوهش‌ها با محوریت متن قدسی قرآن به دهه 70 خورشیدی باز می‎گردد. نوشتار حاضر با هدف بررسی نظام‌مند مطالعات کاربردشناختی قرآن در ایران و آسیب­شناسی آن در دو سطح عمومی و اختصاصی به روش تحلیلی و استفاده از جدول‌های تحلیلی-محتوایی سامان یافته است. مرور نظام‌مند از دسته پژوهش‌های کیفی است که پژوهشگر در آن با جمع آوری پژوهش‌های انجام شده در یک موضوع مشخص، به تحلیل، ارزیابی و آسیب‌شناسی آن مطالعات می‌پردازد. یافته‌های این مطالعه، بر پایه بررسی 281 پژوهش شناسایی شده در گونه‌های مختلف نظیر پایان نامه (ارشد و دکتری)، مقاله (مجله‌ای و همایشی) و کتاب به‌طور کلی از وجود آسیب‌های اختصاصی و عمومی حکایت می‌کند. رونوشت (کپی برداری) از سایر پژوهش‌ها، عدم اشاره به وابستگی به نظریه‎ای خاص، عدم تبیین و شفافیت در روش­شناسی، تکرار عبارت «روش توصیفی تحلیلی» بدون تبیین دقیق روش­شناسی از آسیب‌های سطح عمومی مورد شناسایی قرار گرفت. در سطح اختصاصی می‌توان به آسیب‌هایی نظیر؛ فهم غیردقیق و پیاده‌سازی ناقص نظریه‌های کاربردشناختی، عدم رجوع به منبع اصلی نظریه، بی‌توجهی به تبار و اعتبار نظریه‌های کاربرد‌شناختی بر قرآن، خطر عدم توجه به زبان و الزامات اختصاصی قرآن در تطبیق نظریه­های کاربردشناسی اشاره نمود.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


- آقاگل‌زاده، فردوس، تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، (1390ش).
- امینی، فریده؛ حبیبی، فاطمه؛ حجازی، سیده شیرین، «مرور نظام مند مطالعات میان رشته‌ای قرآن و حدیث با تاکید بر رویکرد شناختی»، مشکوة، سال چهل و یکم، شماره2، از صفحه 4-37، (1401ش).
- پیشوایی علوی، محسن؛ حسین پناهی، فردین، «تحلیل گزاره‌های پرسشی در سوره «مؤمنون» بر اساس نظریه کنش کلامی»، پژوهش‌های ادبی – قرآنی، سال دوم، شمارۀ4، از صفحه 65-93، (1393ش).
- پیمانی، محسن، تجزیه و تحلیل منظورهای ضمنی در مکالمات قرآن مجید، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر لطف الله یارمحمدی، دانشگاه شیراز، (1376ش).
- جرفی، محمد؛ محمدیان، عباد، «بررسی سورۀ «عَبَس‌» از دیدگاه سبک‌شناسی گفتمانی میشل فوکو»، پژوهش‌های ادبی – قرآنی، سال دوم، شماره 2، از صفحه 9-26، (1393ش).
- جمشیدی نسب، رضا، تحلیل متنی جزء بیست و نهم قرآن کریم، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه شیراز، اساتید راهنما: دکتر لطف اله یارمحمدی و دکتر رحمان صحراگرد، (1383ش).
- حبیب اللهی، مهدی، کاربردشناسی جمله‌های مشابه در قرآن کریم، اصفهان، دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان، (1397ش).
- حاجی اکبری، فاطمه؛ حسینی، علیرضا، «فراتحلیل پژوهش‌های انجام شده درباره مناظرات امام رضا(علیه السلام) در فصلنامه فرهنگ رضوی»، فرهنگ رضوی، سال یازدهم، شماره41، از صفحه 185-208، (1402ش).
- حاجی اکبری، فاطمه؛ حسینی، علیرضا، «فراتحلیل مقالات دوفصلنامه علمی مطالعات سبک شناختی قرآن کریم (دوره 5 الی 7)»، مطالعات سبک شناختی قرآن کریم، سال هشتم، شماره2، از صفحه 182-205، (1403ش).
- حسینی، سکینه؛ اسلامی، اسماعیل؛ باوان پوری، مسعود، «تحلیل آیات داستان نوح (ع) با تکیه بر نظریۀ کنش گفتاری سرل»، مطالعات سبک شناختی قرآن کریم، سال هشتم، شماره1، از صفحه 264-286 ، (1403ش).
- رستمیان، مرضیه؛ طباطبایی، سید کاظم، «بررسی تطبیقی بافت موقعیت(برون زبانی) از دیدگاه فرث، هایمز و لوئیس با سیاق حالیه»، پژوهش‌های میان رشته‌ای قرآن کریم، سال دوم، شماره4، از صفحه 29-36، (1390ش).
- ساجدی، ابوالفضل، نظریۀ کنش گفتاری آستین و فهم زبان قرآن، قبسات، شماره 25، از صفحه122-130، (1381ش).
- سادات مصطفوی، سید حسن؛ شعیری، حمیدرضا؛ رهنما، هادی، «از کرامت جاهلی تا کرامت قرآنی؛نشانه‌شناسی فرآیندهای گفتمانی «کرامت» در قرآن با تکیه بر الگوی تنشی»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، سال اول، شماره2، از صفحه 25-44، (1392ش).
- صالحی، پیمان؛ اکبرنژاد، مهدی، «کنش های گفتاری داستان حضرت یوسف(ع) در قرآن کریم (بر اساس نظریه جان سرل)»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، دوره بیستم، شماره1، از صفحه 91-111، (1402ش).
- صانعی‌پور، محمد حسن، مبانی تحلیل کارگفتی در قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، (1390ش).
- صحرایی، رضا مراد؛ نصرتی موموندی، فاطمه، بررسی روابط متنی قرآن (مطالعة موردی سورة احقاف)،سراج منیر، سال پنجم، شماره 14، از صفحه 67-88، (1393ش).
- صفوی، کوروش معنی شناسی کاربردی، تهران، انتشارات همشهری، (1382ش).
- طاهری دولت آبادی، عفت؛ مطیع، مهدی؛ حبیب اللهی، مهدی، رابطه کاربرد شناختی اختتام آیات با متن آن؛ مطالعه موردی لطیف خبیر، مطالعات قرآنی، شمارۀ 48 از صفحه 267-289، (1400ش).
- طیب، سید محمد تقی، «تحلیل کلام خدا بحثی گفتمانی پیرامون متن قرآن مجید»، نشریه مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی (ره)، شمارۀ 97، از صفحه 165-192،(1379ش).
- عباسی، مهدی، بررسی کنش های گفتاری در ترجمه ی جزء سی قرآن کریم بر اساس نظرات آستین و سِرل، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر گیتی تاکی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، (1392ش).
- فتاحی میلاسی، عزیزالله، تأثیر آموزش فرا منظور شناسی آشکار بر روی درک و تولید کنش گفتاری دانشجویان ایرانی زبان خارجی انگلیسی، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: زهره اسلامی راسخ، دانشکده زبان‌های خارجی، دانشگاه علم و صنعت ایران، (1362ش).
- فرخی، میثم؛ امینی صدر، امین، «الگوی ارتباطی حضرت نوح در قرآن کریم»، مطالعات قرآنی، سال پنجم، شماره19، از صفحه 43-59، (1393ش).
- قادری، محدثه؛ خاکپور، حسین، «بررسی وتحلیل سوره مجادله بر اساس سبک شناسی گفتمانی میشل فوکو»، پژوهشنامه معارف قرآنی، سال نهم، شمارۀ 35، از صفحه 7-34، (1397ش).
- قاضی زاده، خلیل، معنی، بافت و شأن نزول در قرآن، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: نادر جهانگیری، دانشگاه فردوسی مشهد، (1374ش).
- گرجیان، بهمن؛ احمدی نرگسه، رحیم، «بررسی و تجزیه و تحلیل کارگفت‌های اعلامی در سور و آیات نازله در غزوات رسول خدا(ص)»، پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، سال پنجم، شماره2 (پیاپی10)، از صفحه 275-296، (1398ش).
- لطفی، سید مهدی، چگونگی پیوستگی متنی سوره های قرآن کریم، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر علی افخمی، دانشگاه امام صادق (ع)، (1382ش).
- مصباح، احمد، تحلیل متنی جزء سی‌ام قرآن کریم، رسالۀ دکتری، استاد راهنما: دکتر لطف الله یارمحمدی، دانشگاه شیراز، (1378ش).
- معموری، علی، «دانش زبان شناسی و کاربردهای آن در مطالعات قرآنی»، قرآن و علم، سال اول، شماره 1، از صفحه 161-176، (1386ش).
- مقداری، صدیقه سادات؛ بلندی، فریده، «بررسی کنش‌های گفتاری سوره یوسف، همایش ملی بینامتنیت (التناص)، قم، (1393ش).
- مقیسه، نفیسه؛ فتحی، علی؛ امیرکاوه، سعید، « اعتبارسنجی روش «تحلیل گفتمان انتقادی» فرکلاف در تفسیر قرآن کریم»، قرآن شناخت، سال شانزدهم، شماره2، از صفحه 63-82، (1402ش).
- نبئی، ساجده؛ جلالی کندری، سهیلا؛ نیل‌ساز، نصرت، «فراتحلیل کاربست الگوی هالیدی و حسن در مقالات قرآن‌پژوهان فارسی‌زبان»، پژوهش‌های اسلامی خاورشناسان، سال دوم، شماره2، از صفحه 7-33، (1401ش).
- هاشمی، زهرا؛ نفیسی، شادی؛ هاشمی، فاطمه، «نقش مؤلفه‌های کاربردشناختی در تبیین آیات مشتمل بر تعاملات اجتماعی قرآن با اهل کتاب با تأکید بر آیه 93 سوره آل عمران»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال هفدهم، شماره4، از صفحه213-241، (1399ش).
- یول، جورج، مبحثی در زبان شناسی همگانی، ترجمه اسماعیل جاویدان، حسین وثوقی، تهران، انتشارات مرکز نشر و ترجمه کتاب، (1370ش).
- یول، جورج، کاربردشناسی زبان، ترجمۀ محمد عموزاده مهدیرجی، تهران، انتشارات سمت، (1395ش).
- Halliday, M., & Hasan, R. Cohesion in English. Longman Group Lrd. (1976).
- Huang, Y., & Yan, M. Pragmatics. In K. Allan (Ed.), The Routledge handbook of linguistics. Oxford: Oxford University Press. (2016).
- Levinson, S. C. Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press. (1983).