واژگان چند خوانشی در روایات و راهکارهای گزینش قرائت صحیح آنها (راهکارهای برون‌رفت در گشتارهای خوانشی احادیث)

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران
2 دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشگاه میبد، میبد، ایران
3 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران
چکیده
در انتقال از صورت «گفتاری ـ شنیداری» روایات به گونه «نوشتاری ـ خوانشی» آن، خطر فراموشی و انواع تحریفِ ناشی از نقل شفاهی، رو به افول نهاد؛ امری که گرچه در ابتدا مخالفتی جزئی به دنبال داشت؛، اما با جلوه‌گر شدن محاسن متعددش، با اقبال عمومی روبرو شد و در پی همین سنت فراگیر، مکتوبه­های حدیثی سربرآورد. آنچه این تبدّل را قدری مسأله برانگیز و در اعتماد بدان خلل‌ ایجاد کرده، خلأ صورت ملفوظ روایات است. ویژگی خط عربی در دوره کلاسیک، قادر به نمودِ تمام جنبه‌های گفتاری نبود. از این­رو، در برخی موارد، خوانش‌های متعددی از مکتوبه‌های حدیثی پدید آمد؛ چیزی که در زبان‌شناسی، بدان «گشتارهای خوانشی» گفته می‌شود که در برخی موارد از مراد واقعی معصوم (ع) متفاوت است. گذشت زمان و فاصله گرفتن از فضای صدور حدیث، بر خوانش‌های متعدد دامن زد؛ این امر، حدیث‌پژوهان را بر آن داشت تا راهکارهایی برای برون‌رفت از این مشکل بجویند. در این نوشتار که با روش توصیفی تحلیلی سامان یافته، کوشش شده است با استفاده توأمان از روش‌های سنتی و جدید، الگویی جهت خوانش بهتر روایات ارائه شود؛ در گذر از راهکارهای کلاسیک همچون توجه به «قواعد ادبیات عرب»، «قرائت مشهور» و «مؤلفه‌های بافت جمله»، به ملاک‌های مهمی همچون «یافتن قرائت بر پایه روابط مکملی، اشتدادی و تضاد» و «تحلیل بر پایه ارجاع بینامتنی» اشاره رفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


* قرآن کریم
فارسی
1. آزاددل، عادل؛ گرجامی، جواد، بهره‌ور، معصومه، «نقد و بررسی ترجمه سوره القارعه بر مبنای بافت زبانی آن (موردپژوهانه ترجمه‌های فولادوند و مکارم شیرازی)»، پژوهش‌های ترجمه در زبان و ادبیات عربی، شماره 20، صص 217-246، (1398ش).
2. ارسطو، طالیس، الخطابة، مترجم: عبدالرحمن بدوی، لبنان: دارالقلم، (1979م).
3. بستانی، قاسم، «قرآن و تأثیرگذاری‌های مختلف آن بر نحو عربی»، کاوشی نو در معارف قرآنی، شماره2، صص39-60، (1391ش).
4. بی‌یرویش، مانفرد، زبان‌شناسی جدید، مترجم: محمدرضا باطنی، تهران: آگاه، (1374ش).
5. حسن‌زاده آملی، حسن، انسان در قرآن، قم: الزهراء، (1369ش).
6. حسینى همدانى نجفى، محمد، درخشان پرتوى از اصول کافى‏، قم: چاپخانه علمیه قم‏، (1363ق).
7. صفوی، کورش ، درآمدی بر معناشناسی، تهران: سوره مهر، (1395ش).
8. قاسم‌پور، محسن؛ سلمان‌نژاد، مرتضی، «معناشناسی تدبر در قرآن کریم با تکیه بر روابط همنشینی و جانشینی»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 52، صص 103-124، (1391ش).
9. قمری، عبدالستار، «نگرشی نو به علم نحو و بیان کاستی‌های نحو قدیم»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره 160، صص359-370، (1380ش).
10. میرجلیلی، علی‌محمد؛ میرحسینی، یحیی؛ خیبر، محمدمهدی، «خلأ صورت ملفوظ روایات و گونه‌شناسی بسترهای چندخوانشی آن (عوامل بسترساز گشتارهای خوانشی درصورت ملفوظ روایات)»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره 1، صص66-89، (1398ش).
11. نفیسی، شادی؛ افسردیر، حسین، «کاربست بینامتنیت قرآنی در تصحیح متن روایات: مطالعه موردی نهج‌البلاغه»، مطالعات فهم حدیث، شماره 1، صص129-148، (1397ش).
12. یقینی، محمد رضا، «نقد حجیت شهرت»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 2، صص14-31، (1380ش).
عربی
13. آل عصفور بحرانی، حسین بن محمد، الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، قم: مجمع البحوث العلمیة، (1413ق).
14. ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین‏، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، محقق: مجتبى عراقى، قم: دار سیدالشهداء، (1405ق).
15. ابن اثیر جزری، علی بن ابی الکرم، اسدالغابة فی معرفة ‏الصحابة، مصر: مطبعة الوهبیة، (1280ق).
16. ابن اثیر جزرى، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، محقق: محمود محمد طناحى و طاهر احمد زاوى، قم: اسماعیلیان‏، (1367‏ش).
17. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن، غریب الحدیث، محقق: عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1985م).
18. ابن درید بصری، ابوبکر محمد بن حسن، الاشتقاق، محقق: عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دار الجلیل، (1411ق).
19. ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على‏، متشابه القرآن و مختلفه، قم: دار بیدار للنشر، (1369ق).
20. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، مصحح: عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏، (بی‌تا).
21. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، (1414ق).
22. احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، بیروت: دار صادر، (بی‌تا).
23. ازهرى، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، (بی‌تا)‏.
24. اسدی، عبدالستارجبر، «ماهیة التناص: قراءة فی اشکالیة النقدیة»، مجلة ثقافیة فکریة، شماره 28، صص 1-20، (2000م).
25. بحرانی، یوسف بن احمد، الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، بیروت: دار المصطفی، (1423ق).
26. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر، (1401ق).
27. تبریزی، میرزا جواد بن علی، الأنوار الإلهیة، قم: دار الصدیقة الشهیدة، (1422ق).
28. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح فی اللغة، محقق: احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین، (1990م).
29. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت (ع)، (1409ق).
30. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن‏، بیروت: دار القلم‏، (بی‌تا).
31. راوندى، قطب الدین سعید بن هبة الله‏، فقه القرآن، محقق: احمد حسینى و محمود مرعشى، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، (1405)‏‏.
32. زمخشری،محمود بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث، محقق: ابراهیم شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1417ق).
33. سیوطی، جلال الدین عبد الرحمن، الجامع الصغیر فی أحادیث البشیر النذیر، بیروت: دار الفکر، (1401ق).
34. شریف رضی، محمد بن حسین، المجازات النبویة، محقق: طه محمد زیتی، قاهره: مؤسسه الحلبی، (بی‌تا).
35. شوشتری، محمد تقی، النجعة فی شرح اللمعة، تهران: کتابفروشی صدوق، (1406ق).
36. شهید ثانی، زین الدین بن على، مسالک الأفهام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیّة، (1413ق).
37. شیبانى، اسحاق بن مرار، کتاب الجیم، محقق: ابراهیم ابیارى، قاهره: الهیئه العامة لشئون المطابع الامیریة‏، (بی‌تا)‏.
38. صدرالدین شیرازى، محمد‏، شرح أصول الکافی، محقق: محمد خواجوى، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏، (1383ش)‏.
39. صدوق، محمد بن على بن بابویه، الخصال‏، محقق: على اکبر غفارى، قم: جامعه مدرسین‏، (1362ش)‏.
40. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، عیون أخبار الرضا (ع)، محقق: مهدى لاجوردى، تهران: نشر جهان‏، (1378ق).
41. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، معانی الأخبار، محقق: على اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، (1403ق)‏.
42. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، من لایحضره الفقیه‏، محقق: على اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، (1413ق‏)‏.
43. طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم: دار الشریف الرضی، (1412ق).
44. طوسى، محمد بن حسن‏، تهذیب الأحکام، محقق: حسن الموسوى خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیة‏، (1407ق).
45. عبیدی، عبدالکریم محمد حافظ ، ظاهرة التقابل الدلالی فی اللغة العربیة، بغداد: الجامعة المستنصریة، پایان‌نامه‌کارشناسی‌ارشد، (1989م).
46. عسکری، حسن بن عبدالله، الصناعتین؛ الکتابة و اﻟﺷﻌر، محقق: محمدعلی بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: مطبعة البابی الحلبی، (1971م).
47. علم الهدى، على بن حسین‏، أمالی المرتضى‏، محقق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دار الفکر العربی، (1998م).
48. فیروز آبادى، محمد بن یعقوب‏، القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة، (بی‌تا).
49. فیض کاشانى، محمد محسن، الوافی، اصفهان: کتابخانه امام امیر المؤمنین على (ع)‏، (1406ق).
50. قرطبی، احمد بن عمر، المفهم لما أشکل من تلخیص کتاب مسلم، بیروت: دار ابن کثیر، (1417ق).
51. قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، محقق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دار الفکر، (بی‌تا).
52. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق: على اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران: دار الکتب الإسلامیة، (1407ق‏).
53. مازندرانى، محمد صالح، شرح الکافی ـ الأصول و الروضة، مصحح: ابوالحسن شعرانى، تهران: المکتبة الإسلامیة، (1382ق).
54. مجذوب تبریزى، محمد، الهدایا لشیعة أئمة الهدى، مصحح: محمد حسین درایتى و غلامحسین قیصریه ها، قم: دار الحدیث‏، (1429ق).
55. مجلسی، محمد‌باقر، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، (1403ق‏).
56. ـــــــــــــــــــــ، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق: سید هاشم رسولى محلاتى، تهران: دار الکتب الإسلامیة، (1404ق)‏.
57. ـــــــــــــــــــــ، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، محقق: مهدى رجائى، ‏قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی‏،(1406ق).
58. میرداماد، محمد باقر بن محمد، التعلیقة على أصول الکافی، مصحح: مهدى رجائى، قم: الخیام‏، (1403ق).
59. نجفی خوانساری، موسی بن محمد، رسالة فی قاعدة نفی الضرر، تهران: المکتبة المحمدیة، (1373ق).
60. نورى، حسین بن محمد تقى‏، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، (1408ق‏).
61. هاشمى خویى، میرزا حبیب الله‏، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، محقق: ابراهیم میانجى، تهران: مکتبة الإسلامیة، (1400ق‏).
62. یعقوبی، امیل بدیع، موسوعة اللغة العربیة، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1427ق).
لاتین
63. Genette, Gérard, "Palimpsestes: La littérature au second degré", Paris: Seuil, (1997).
64. Kennedy, David W,"Critical Theory, Structuralism and Contemporary Legal Scholarship", New Eng. L. Rev. 209, (1986).