واکاوی معنای «حسباناً» در آیه‌ی ﴿...یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً مِنَ السَّماءِ...﴾ بر اساس روابط همنشینی

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده
دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم
چکیده
واژه­ی ﴿حُسْباناً در آیه­ی­ ﴿..وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً...در شمار واژگانی است که در تفاسیر و ترجمه­های فارسی و لاتین در معنای آن اختلاف نظر وجود دارد. معانی: عذاب، آتش، صاعقه، تگرگ، سرما، باد، آفت و... در تفاسیر و ترجمه­ها برای آن ذکر شده ­است. پژوهش حاضر با روش تاریخی تحلیلی به منظور یافتن دلایل اختلاف معنای «حسبانا» و بر اساس روابط همنشینی، به ارائۀ معنای درست آن پرداخته است. بررسی منابع لغت و تفاسیر نشان می­دهد که برخی اختلاف­ها، مبنای لغوی داشته است و برخی مبنای روایی. سند برخی از این روایات موقوف و برخی مقطوع هستند و به معصوم (ع) نمی­رسند؛ همچنین حامل معانی متعددی هستند، از این رو ترجیج آن­ها مشکل است. به علاوه منابع لغت نتوانسته­اند از اختلاف دیدگاه­ها جلوگیری کنند؛ سیر تاریخی تفاسیر نشان می­دهد که در قرون اولیه، معنا و مصداقِ «حسبان» مضیق و از قرن ششم به بعد موسع گردیده ­است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد. ( 1419ق). تفسیر القرآن العظیم؛ تحقیق، اسعد محمد الطیب، ط3، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز.
ابن اثیر، (1339ق)، النهایه فی غریب الحدیث والأثر، تحقیق:ط اهر أحمد الزاوی - محمود محمد الطناحی، بیروت، بی چا.
ابن جزری، محمد بن احمد. (1416ق). کتاب التسهیل لعلوم التنزیل؛ تحقیق، دکتر عبدالله خالدی، ط1، بیروت، شرکت دار الارقم بن ابی الارقم.
ابن درید، أبو بکر محمد بن الحسن الأزدی، (1987م )، جمهره اللغه، تحقیق رمزی منیر بعلبکی، دار العلم للملایین، بیروت، ط1.
ابن عطیه، عبدالحق بن غالب. (1422ق). المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ ط1، بیروت، دار الکتب العلمیه.
ابن فارس، أحمد، (1399ه)، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبد السلام محمد هارون، بیروت، دار الفکر.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم. (1411ق). تفسیر غریب القرآن؛ ط 1، بیروت، دار و مکتبه الهلال.
ابن کثیر، إسماعیل بن عمر. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم؛ ط 1، بیروت، دار الکتب العلمیه.
ابن‌عاشور، محمدطاهر، (1420ق)، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول.
ابن‌هائم، احمد بن محمد،(1423ق)، التبیان فی تفسیر غریب القرآن، ‌محقق: محمد، ضاحی عبد الباقی، بیروت،‌‌ دار الغرب الإسلامی،‌چاپ اول.
ابو عبیده، معمّر بن مثنّی. (1381ق). مجاز القرآن؛ ط 1، القاهره، مکتبه الخانجی.
ارفع، کاظم، (۱۳۸۵ش)، ترجمه قرآن، تهران، فیض کاشانی. اشرفی تبریزی، محمود، (1380ش)، ترجمه قرآن، جاویدان.
انصاری، خوشابر مسعود، (1377ش)، ترجمه قرآن، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
انصاریان، حسین، (۱۳۹۳)، ترجمه قرآن ، تهران، سازمان دارالقرآن کریم، نشر تلاوت.
آلوسی، سید محمود. (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ تحقیق، ط 1، علی عبدالباری عطیه، بیروت، 1415ق، دارالکتب العلمیه.
آیتی، عبدالمحمد، (1374ش)، ترجمه قرآن، تهران، سروش.
برزی، اصغر، (1382ش)، ترجمه قرآن، بنیاد قرآن.
بروجردی، محمدابراهیم،‌ (1366)، ترجمه قرآن،، تهران، کتابخانه صدر.
بیضاوی، ناصرالدین. (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل؛ ط 1، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
پاینده، ابوالقاسم‌، (1357ش)، ترجمه قرآن، تهران، جاویدان.
پورجوادی، کاظم، (1375ش)، ترجمه قرآن، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی.
ترجمه قرآن قرن دهم، مترجم ناشناس، (1383ش)، ترجمه قرآن، تصحیح علی رواقی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد،(1418ق)، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی،‌1418ق، چاپ اول.‌
ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، (1422ق). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن؛ ط 1، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
حلبی، علی‌اصغر، (1380ش)، ترجمه قرآن، اساطیر.
خواجوی، محمد، (1369ش)، ترجمه قرآن، انتشارات مولی.
دهلوی، شاه‌ولی‌الله احمد بن عبدالرحیم، (1394ش)، ترجمه قرآن، تهران، احسان.
راغب اصفهانی ، حسین بن محمد، (1412 ه)، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ‌ بیروت،‌ دار الشامیه، ط1.
رضایی اصفهانی، محمد علی و همکاران، (1383ش)، ترجمه قرآن، قم، موسسه تحقیقاتی فرهنگی دارالذکر.
رهنما، زین‌العابدین، (1354ش)، ترجمه قرآن، تهران، سازمان اوقاف.
زمخشری، محمود. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ ط 3، بیروت، دار الکتاب العربی.
سراج، رضا، (1390ق)، ترجمه قرآن، تهران، سازمان چاپ دانشگاه.
سور آبادی، ابوبکر عتیق بن محمد. (1380ش). تفسیر سور آبادی؛ تحقیق، علی اکبر سعیدی سیرجانی، ط 1، تهران، فرهنگ نشر نو.
شبر، عبدالله،‌ (1410ق)، تفسیر القرآن الکریم، قم، موسسه دار الهجره، چاپ دوم.
شریف لاهیجی محمد بن علی. (1373ش). تفسیر شریف لاهیجی؛ تحقیق: میر جلال الدین حسینی ارموی، چاپ اول، تهران، دفتر نشر داد.
شعرانی، ابوالحسن، (۱۳۷۴ش)، قرآن مجید با ترجمه فارسی و خواص سور و آیات، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه.
شوکانی، محمد، (1414ق)، فتح القدیر، دمشق، دار ابن کثیر.
صادقی تهرانی، (1419ق)، محمد البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، ‌ مکتبه محمد الصادقی الطهرانی.
صفارزاده، طاهره، (1394ش)، ترجمه فارسی و انگلیسی قرآن، قم، اسوه.
صفی علی شاه، حسن، (1378ش)، تفسیر صفی، تهران، منوچهری.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، (1411ق)، تفسیر القرآن العزیز، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول.
طاهری قزوینی، علی اکبر، (1380ش)، ترجمه قرآن، انتشارات قلم.
طباطبایی، سید محمد حسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن؛ ط 5، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرسی فضل بن حسن. (1373ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ ط 3، تهران، انتشارات ناصر.
طبری، محمد بن جریر. (1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ ط 1، بیروت، دار المعرفه.
طوسی، محمد بن حسن. (د ت). التبیان فی تفسیر القرآن؛ ط 1، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
عاملی، ابراهیم، (1359ش)،تفسیر عاملی، تصحیح علی‌‎اکبر غفاری، تهران صدوق.
فارسی، جلا‌ل‌الدین، (1369ش)، ترجمه قرآن، تهران، انجام کتاب.
فراهیدی، خلیل‌بن أحمد، )1409ق)،کتاب العین، قم، نشر هجرت.
فولادوند، محمدمهدی، (1376ش)، ترجمه قرآن، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
فیض الاسلام، سید علی نقی،(1378ش)، ترجمه و تفسیر قرآن عظیم، انتشارات فقیه.
فیضی دکنی، ابوالفضل. (1417ق). سواطع الالهام فی تفسیر القرآن؛ تحقیق، سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی، ط 1، قم، دارالمنار.
قاسمی، جمال‌الدین،‌ (1418ق)، محاسن التأویل‌، محقق: عیون سود، محمد باسل‌، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
قرطبی، محمد بن احمد. (1364ش). الجامع لاحکام القرآن؛ ط 1، تهران، ناصر خسرو.
قمی، علی بن إبراهیم. (1363ش). تفسیر القمی؛ ط 3، تهران، دارالکتاب.
کاویان پور، احمد، (1378ش)، ترجمه قرآن، انتشارات اقبال.
کاشانی، ملا فتح الله. (1366ش). تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ لا ط، تهران، کتابفروشی محمد حسن علمی.
مجتبوی، سید جلال الدین، (1371ش)، ترجمه قرآن، تهران، انتشارات حکمت.
محلی، جلال الدین؛ جلال الدین سیوطی. (1416ق). تفسیر الجلالین؛ ط 1، بیروت، مؤسسه النور للمطبوعات.
مدرسی، محمدتقی‌، (1419ق)، من هدی القرآن‌، تهران، دار محبی الحسین.
مراغی، احمد مصطفی ‌،(بی تا)، تفسیر المراغی‌، بیروت، دار الفکر بی چا..
مشکینی، علی، (1381ش)، ترجمه قرآن، قم، انتشارات الهادی.
مشهدی، محمد بن محمدرضا، (1368ش)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، محقق: درگاهی، حسین‌، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مصباح زاده عباس، (1380ش)، ترجمه قرآن، بدرقه جاویدان.
مصطفوی، حسن‌، (1368ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
معزی، محمد کاظم. (۱۳۷۲ش)، ترجمه قرآن، قم، اسوه، سازمان اوقاف و امور خیریه.
مغنیه، محمدجواد، (1424ق)، التفسیر الکاشف‌، قم، دار الکتاب الإسلامی.
مغنیه، محمدجواد، (1425ق)، التفسیر المبین، قم، ‌ دار الکتاب الإسلامی.
مقاتل بن سلیمان. (1423ق). تفسیر مقاتل؛ تحقیق، عبد الله محمود شحاته، ط 2، بیروت، دار إحیاء التراث.
مکارم شیرازی، ناصر، (1371ش)، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم.
مکارم شیرازی، ناصر،(1373ش)، ترجمه قرآن، قم، ‌دار القرآن الکریم، دفتر مطالعات تاریخ ومعارف اسلامی.
‌موسوی گرمارودی، سید علی، (1384ش)، ترجمه قرآن، تهران، قدیانی.
میبدی، رشیدالدین احمد بن ابی سعد. (1371ش). کشف الأسرار و عده الأبرار؛ تحقیق، علی اصغر حکمت، ط 5، تهران، انتشارات امیر کبیر.
نخجوانی، نعمت الله بن محمود. (1999م). الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه؛ ط 1، مصر، دار رکابی للنشر.
نوبری، عبدالمجید، (1396ق)، ترجمه قرآن، تهران، اقبال.
نوبری، عبدالمجید، (1396ق)، ترجمه قرآن، تهران، اقبال.
نووی، محمد، (1417ق)، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، مصحح: ضناوی، محمد امین، بیروت، ‌دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، ‌1417ق‌.
نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد. (1416ق). تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان؛ تحقیق، شیخ زکریا عمیرات، ط 1، بیروت، دار الکتب العلمیه.
الهی قمشه ای، مهدی، (1399ش)، ترجمه قرآن، آوای ماندگار.
یاسری، محمود، (1415ق)، ترجمه و خلاصه تفسیر، قم، بنیاد فرهنگی امام مهدی(ع).
Klein. E. (1987). A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language for Readers of English, Carta, The University of Haifa, 1987.
Arberry, A. J. (1955). The Koran Interpreted, Allen & Unwin, London.
Beeston, A.F.L., & Ghul, M. A. (1982). Sabaic Dictionary/ Dictionanaire
costaz, louis,s.j.(2002), dictionnaire syriaqus- francais, syriac-english dictionary, Third Edition, Beyrouth, dar el-machreq.
Dillmann, Augusti: Lexicon linguae aethiopicae, ----, weigel, ----
Irving, T.B. (1985). The Qur'an Translation and Commentary, first edition, Amana Books, Brattleboro, Vermont.
Macuch, R. (1963). A mandaic dictionary. London, Oxford university press.
Margoliouth. MRS.(1903), A Compendius Syriac Dictionary, A Founded upon The
Pickthall, M.(2011).The Meaning of the Glorious Koran, New Modern English Edition with brief explanatory notes and Index of subjects,7th Edition, Published by IDCI.
progressive Muslims. (2008). The Message, A Translation of the Glorious Qur'an, Brainbow Press.
Qarai, A. (2019).The Qur'an: With a Phrase-by-Phrase English Translation, 6th Edition, Independently published.
Sarwar, M. (2011). The Holy Qur'an: The Arabic Text and English Translation, sixth edition, e-book.
Shakir, M. H. (2001). The holy quran: arabic text and english translation, Worldwide Organization For Islamic Services (WOFIS)
Smith, P. Thesarus Syriacus of R., Oxford at the Clarendon Press.
Yusuf, A.(1934). The Holy Qurān: English Translation & Commentary (With Arabic Text), Kashmiri Bazar, Lahore: Shaikh Muhammad Ashraf.
http://www.dukhrana.com/peshitta