مطالعه‌ی معناشناختی ایجازِ «حذف» و «تخفیف» در زبان و بررسی جایگاه آن‌دو در فهم و ترجمه آیات موجز قرآن

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 دانش آموخته علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران
چکیده
ایجاز «حذف»، اسلوبی رایج در زبان طبیعی، گونه‌ای ممتاز در کنار ایجاز «قِصَر» و نشان‌دهند‌ی فشردگی کلام در مفهوم خود است؛ بی‌آنکه برای آن نقیصه‌ای به شمار آید. قرآن کریم که خود در بستر زبان طبیعی نازل گردیده، از اسلوب حذف به‌درستی و فراوانی بهره برده است؛ لذا بررسی و شناخت آن، در فهم و ترجمه‌ی آیات قرآن حائز اهمیت می‌شود و بی‌توجهی بدان، دریافت معنا را با آسیب‌هایی روبرو می‌سازد. بررسی ­جامع موارد موجز دانسته شده، ما را با دو نوعِ «حذف زبانی» و «تخفیف غیرزبانی» آشنا می‌سازد. طبق آموزه‌های معناشناختی، حذف زبانی بر اساس سیاق متن (بافت زبانی) رخ می‌دهد اما تخفیف غیرزبانی، مبتنی‌ بر بافت موقعیت و دانش پیش‌زمینه‌ی مخاطب (بافت غیرزبانی) انجام می‌گیرد. نوع اول یعنی حذف زبانی، با اسلوب‌های نحوی و دستوری، قابل‌کشف است اما نوع دوم یعنی تخفیف غیرزبانی، تنها با احاطه بر بافت غیرزبانی ‌شناسایی می‌شود. با وجود این، اکثر تفصیل‌های مفسران برای موارد تخفیف‌یافته در قرآن، از ضابطه‌ی علمی خاصی برخوردار نیست؛ گویا هریک از مفسران با پیش‌فرض­های گوناگون به تفصیل آیات پرداخته‌اند. مقاله‌ی حاضر، به روش توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از دانشِ «معناشناسی کاربردی» ضمن بررسی نمونه‌های متعدد قرآنی، به معرفی و تحلیل پدیده‌ی «تخفیف» در کنار «حذف» پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که علاوه‌بر «بافت زبانی»، دانستن و تحلیل «بافت غیرزبانیِ» آیات نیز از لوازم مهم فهم، تفسیر و ترجمه‌ی قرآن کریم است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1. ابن‌الرسول، سید ‌محمد‌رضا؛ (1396 ش)، «مطالعه‌ی تطبیقی نظریه‌ی نظم عبدالقاهر جرجانی و نظریه‌ی بافت موقعیت فرث»، ادب عربی، شماره‌ی 2، صص 17- 35
2. ابن‌بابویه، محمد بن على؛ (1376 ش)، الأمالی‏، چاپ ششم، تهران: کتاب‌چی
3. ـــــــــــــــــــــــــــــ ؛ (1378 ق)، عیون أخبار الرضا علیه السلام‏، مصحح: مهدی لاجوردی، چاپ اول، تهران: نشر جهان
4. ــــــــــــــــــــــــــــ ؛ (1403 ق)، معانی الأخبار، مصحح: علی‌اکبر غفاری، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی
5. ـــــــــــــــــــــــــــــ ؛ (1413 ق)، من لا یحضره الفقیه‏، مصحح: علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی
6. ابن فارس، احمد بن فارس‏؛ (1404 ق)، معجم مقاییس اللغة، چاپ اول، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏
7. ابن‌هشام، عبد اللّه بن یوسف‏؛ (بی‌تا)، مغنی اللبیب‏، چاپ چهارم، قم: کتابخانه حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی‏
8. بحرانى، هاشم بن سلیمان‏؛ (1415 ق)، البرهان فی تفسیر القرآن‏، چاپ اول، قم: مؤسسة البعثة
9. تفتازانى، مسعود بن عمر؛ (بی‌تا)، کتاب المطول‏، چاپ چهارم، قم: مکتبة الداوری‏
10. تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد؛ (1410 ق)، غرر الحکم و درر الکلم‏، چاپ دوم، قم: دار الکتاب الإسلامی‏
11. جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن؛ (1422 ق)، دلائل الإعجاز فی علم المعانی، محقق: عبدالحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیة
12. جعفری، یعقوب؛ (1384 ش)، «حذف و تقدیر در آیات قرآنی»، ترجمان وحی، شماره 18، صص 4- 18
13. چندلر، دانیل؛ (1397 ش)، مبانی نشانه‌شناسی، مترجم: مهدی پارسا، چاپ ششم، تهران: سوره مهر
14. خویلد، محمد الأمین؛ (2018 م)، القرائن المعنویة و ظاهرة الحذف فی التراکیب القرآنیة، چاپ اول، اردن: دار المعتز
15. الرمانی، علی بن عیسی؛ (2008 م)، «النکت فی إعجاز القرآن»، در ثلاث رسائل فی إعجاز القرآن، چاپ اول، قاهره: دارالمعارف
16. زرکشی، محمد بن بهادر؛ (1410 ق)، البرهان فی علوم القرآن، چاپ اول، بیروت: دارالمعرفة
17. زمخشرى، محمود بن عمر؛ (1407 ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، چاپ سوم، بیروت: دار الکتاب العربی‏
18. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر؛ (1421 ق)، الإتقان فی علوم القرآن، محقق: فؤاز احمد زمرلی، بیروت: دار الکتاب العربی
19. شاهرودی، محمدرضا؛ (1387 ش)، «تعلق حروف جاره و تأثیر آن در تفسیر قرآن کریم»، مقالات و بررسی‌ها، شماره 98، صص 71- 86
20. ـــــــــــــــــــــــ ؛ کبریت‌چی، محمدتقی؛ (1401 ش)، «گونه‌شناسی مخاطبان قرآن و نقش آنان در فهم معنای آیات»، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، دوره 6، شماره 4، صص 103- 128
21. شهبازی، اصغر؛ احمدیان، حمید؛ شاملی، نصر الله؛ (۱۳۹۴ ش)، «کارکردهای بلاغی حذف و اثر آن در ترجمه قرآن کریم»، پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، شماره ۷ ، صص ۶۱- ۷۶
22. صفار، محمدبن حسن؛ (1404 ق)، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى اللّه علیهم‏، تحقیق: محسن کوچه باغی، چاپ دوم، قم: مکتبة آیة اللّه المرعشی النجفی‏
23. صفوی، کورش؛ (1391 ش)، «درک نشانه»، در نوشته‌های پراکنده (دفتر دوم) ، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی
24. ــــــــــــــ ؛ (1397 ش)، تعبیر متن، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی
25. طباطبایی، سید محمدحسین؛ (1390 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن‏، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏
26. طبرسی، فضل بن حسن؛ (1372 ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، تصحیح: فضل الله یزدی، چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو
27. طوسى، محمد بن الحسن‏؛ (1411 ق)، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، چاپ اول، بیروت: مؤسسة فقه الشیعة
28. قمى، على بن ابراهیم؛ (1404 ق)، تفسیر القمی، چاپ سوم، قم: دار الکتاب‏
29. کبریت‌چی، محمدتقی؛ شاهرودی، محمدرضا؛ (1400 ش)، «بازخوانی «دلالت زبانی» در فهم و تفسیر کتاب و سنت»، فلسفه و کلام اسلامی، سال پنجاه و چهارم، شماره اول، صص 121- 145
30. ـــــــــــــــــــــــ ؛ ـــــــــــــــــــــــ ؛ (1402 ش)، «کاربست دلالت زبانی در فهم و تفسیر قرآن کریم؛ مطالعه‌ی موردی: «مسأله‌ی اجمال قرآن»»، تحقیقات قرآن و حدیث: https://tqh.alzahra.ac.ir/article_7205.html
31. کلینی، محمدبن یعقوب؛ (1407 ق)، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیه
32. کهنمویی‌پور، ژاله؛ شعیری، حمیدرضا؛ عبداللهی، اکبر؛ رحیم‌زاده، فرشته؛ (1400 ش)، فرهنگ توضیحی تحلیل گفتمان، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
33. مجلسی، محمد باقر؛ (1403 ق)، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏
34. معارف، مجید؛ (1383 ش)، مباحثی در تاریخ و علوم قرآنی، چاپ اول، تهران: انتشارات نبأ
35. نجفی، سید رضا؛ (1379 ش)، «بلاغت حذف و ایجاز و رابطه آن با مجاز»، مقالات و بررسی‌ها ویژه فلسفه و کلام اسلامی، شماره 68، صص 153- 170
36. ABDUL-RAOF, HUSSEIN; (2007); “ON THE STYLISTIC VARIATION IN THE QURANIC GENRE”, Journal of Semitic Studies LII/1, PP 79- 111.
37. Halliday, M.A.K.; Ruqaiya Hassan; (1976); Cohesion in English, London: Longman