طرح‌واره‌های تصویری آیات دال بر ثواب و عقاب در پرتو نظریه جانسون

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی
2 دانشجوی دکتری
چکیده
معناشناختی از شاخه‌های دانش زبان‌شناسی شناختی بوده که هدف اصلی آن ایجاد ارتباط میان مفاهیم انتزاعی و ذهنی از طریق الگوگیری از افعال فیزیکی انسان است. در این راستا یکی از شیوه‌های مهم، استفاده از طرح‌واره‌های تصویری است که نخستین بار توسط مارک جانسون مطرح و تبیین شد. طرح‌واره تصویری در تأثیرپذیری روابط تعاملی انسان با مفاهیم انتزاعی نقش بسزایی در فهم مخاطب ایفا می‌کند. در قرآن کریم مفاهیم انتزاعی بسیاری همچون غیب، مرگ، روح، انواع عذاب‌ها، انواع ثواب‌ها به‌کار رفته است؛ تطبیق نظریۀ طرح‌واره تصویری بر این آیات، در القای پیام آیه به مخاطب نقش مؤثری دارد. پژوهش پیش رو با روش توصیفی-تحلیلی نگاشته شده است. هدف این پژوهش بیان نقش برجسته طرح‌واره‌های تصویری به‌عنوان یکی از ابزارهای معناشناختی در مفاهیم انتزاعیِ موجود در قرآن و ملموس کردن این مفاهیم برای مخاطب است. آیات دال بر ثواب و عقاب به‌عنوان نمونه‌ای از مفاهیم انتزاعی در قرآن جهت بررسیِ تحلیلی، با محوریت طرح‌واره‌های تصویری برگزیده شده است. در داده‌های موجود از آیات ثواب و عقاب، طرح‌واره حجمی هم در آیات دال بر ثواب و هم در آیات دال بر عقاب پربسامدترین طرح‌واره بود؛ پس از آن طرح‌واره حرکتی و سپس طرح‌واره قدرتی نمونه‌هایی را به خود اختصاص داده بودند؛ این نکته بیانگر این است که طرح‌واره حجمی در ملموس کردن مفاهیم انتزاعی نقش بسزایی دارد. با بهره‌گیری از طرح‌واره‌های تصویری، بسیاری از مفاهیم انتزاعی در آیات الهی، همچون روح، وحی، غیب و... برای مخاطب ملموس و عینی می‌شود که در این صورت فهم عمیق‌تر و شفاف‌تری از قرآن حاصل می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم
1. ابن فارس، أحمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، بیروت: دار الکتب العلمیه، (١٩٩٩م).
2. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دار صادر، (1414ق).
3. اسودی، علی، مدیری، سمیه، «بررسی طرح‌واره‌های تصویری قرآن کریم بر اساس نظریه جانسون (مطالعه موردی سوره صافات)»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی-قرآنی، شماره 3، 30-56، (1401ش).
4. بحرانی، سید هاشم، تفسیر روایی البرهان، ترجمه رضا ناظمیان، علی کنجیان و صادق خورشا، تهران: کتاب صبح- نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، (1388ش).
5. بهروزی، زهره، فرع شیرازی، سید حیدر، «بررسی طرحواره‌های تصویری رحمه در قرآن بر مبنای رویکرد زبان‌شناختی جانسون»، پژوهش‌های ادبی-قرآنی، سال هشتم، شماره ۳ (پیاپی ۳۱)، ۲۷-۴۹، (۱۳۹۹ش).
6. تک‌تبار فیروزجائی، حسین، حاجی خانی، علی، بلوری، غلامرضا، «تحلیل طرح‌واره‌های تصوری ضرب‌المثل‌های فرائدالأدب و نقش آن در انعکاس فرهنگ»، جستارهای زبانی، شماره 4، 201-226، (1397ش).
7. حسینی، سیده مطهره، قائمی‌نیا، علیرضا، «استعاره مفهومی رحمت الهی در قرآن کریم»، ذهن، شماره 69، 27-52، (13986ش).
8. راسخ‌مهند، محمد، درآمدی بر زبان شناختی: نظریه‌ها و مفاهیم، تهران: انتشارات سمت، (1394ش).
9. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن‌، تهران: مرتضوی، (بی‌تا).
10. ــــــــــــــــــــــــــــــــ، مفردات ألفاظ القرآن، ۱جلد، چاپ اول، بیروت: دار القلم، (1412ق).
11. روشن، بلقیس، اردبیلی، لیلا، مقدمه‌ای بر معنی‌شناسی شناختی، تهران: نشر علم، (1392ش).
12. زبیدی، سید محمد مرتضی بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر، (1414ق).
13. سلیمی، سیده فاطمه، علی‌نتاج، زهرا، «کارکرد طرحواره‌های تصویری در مفاهیم تربیت اخلاقی قرآن»، سراج منیر، سال هشتم، شماره ۲۹، ۵۷-۸۵، (۱۳۹۶ش).
14. شهبازی، علی اصغر، شیخی، علیرضا، «تحلیل شناختی اقسام طرحواره‌های تصوّری امثال در نهج البلاغه»، پژوهشنامه نهج البلاغه، سال نهم، شماره ۳۵، ۱۹-۳۵، (۱۴۰۰ش).
15. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمدباقر موسوی، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، (1374ش).
16. طُریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی، (1375ش).
17. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه نشر اسلامی، (1413ق).
18. فیومی، أحمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم: هجرت، (1414ق).
19. قائمی، مرتضی، ذوالفقاری، اختر، «طرحواره‌های تصویری در حوزه سفر زندگی دنیوی و اخروی در زبان قرآن»، پژوهش‌های ادبی-قرآنی، سال چهارم، شماره ۳ (پیاپی ۱۵)، ۱-۲۲، (۱۳۹۵ش).
20. قائمی‌نیا، علیرضا، «زبان‌شناسی شناختی و مطالعات قرآنی»، ذهن، شماره 30، 3-26، (1386ش).
21. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه، (1374ش).
22. محمدی، مجید، جمشیدی، فرشته، «بررسی طرحواره‌های تصویری و استعاره‌های مفهومی در جزء سی‌ام قرآن کریم»، مطالعات ادبی متون اسلامی، سال پنجم، شماره دوم (پیاپی۱۸)، ۶۷-۸۸، (۱۳۹۹ش).
23. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ دهم، تهران: دارالکتب الإسلامیه، (1371ش).