کاربست معناشناسی در ترجمه ماده «ن ف ق» در قرآن کریم

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبائی
2 گروه قرآن و متون دانشگاه معارف اسلامی
3 گروه قرآن و حدیث دانشگاه حکیم سبزواری
چکیده
از لوازم ترجمه قرآن، توجه و راهیابی به خاستگاه معنای واژگان آیات است که راه را برای تبیین معنای متن هموار می‌سازد. برای فهم واژگان اصلی در آیات باید به اصلِ معنای اساسی، ریشه‌شناسی و به معنای آن در سیاق‌های مختلف توجه کرد. از واژگان پُر بسامد در قرآن کریم، واژه‌های برگرفته از ماده «ن ف ق» است که دو واژه «انفاق» و «منافق» به سبب دوری معنایی و بارِ عاطفی مثبت و منفی همواره در معادل‌یابی به خاطر عدمِ توجه به اشتقاق از اصلِ ماده، مستقل در نظر گرفته شده و معانی مصطلحِ بریده از معنای اساسی را نشان می‌دهند. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخ به این سؤالات است که ماده «ن ف ق» چه سیر معنایی را پشت سر گذاشته و در این سیر دارای چه مؤلفه‌هایی شده است؟ و رابطه معنایی مشتقات این ماده با هم چگونه است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در متون عرب پیش از اسلام و زبان علمی متعارف نزد ایشان، ماده «ن‌ف‌ق» در معنای «حفره» استعمال می‌شده است که قرآن کریم طی معناسازی از این واژه فرهنگ ویژه‌ای به وجود آورد و مبتنی بر همان معانیِ چاله و شکاف، از ماده «نفق» سه واژه «منافق»، «انفاق» و «نفقه» را مفهوم‌سازی کرد. با این تفاوت که در کاربست قرآنی و در پرتو ‏دیدگاه پیش نمونه، معانی «نفق» محدودتر شده و بیشترین استعمال آن در دو حوزه انفاق و خرج کردن مال و نیز نفاق و دورویی در اعتقادات است. این معانی بر اساس پیش نمونۀ اولیه در ‏زبان علمی به حالت محسوس، تصویرپردازی و مفهوم‌سازی شده که ضروری است ایندست مفهوم‌سازی‌ها در ترجمه‌ قرآن مورد توجه مترجمان قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


منابع
1ـ قرآن کریم به ترجمه محمد مهدی فولادوند
2ـ ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد (1367ش)، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
3ـ ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی (‌1422ق)، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، دارالکتاب العربی.
4ـ ابن سلیمان، مقاتل (1423 ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث.
5ـ ابن عاشور، محمد بن طاهر (1989 م)، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسه التاریخ.
6ـ ابن عساکر (1415 ق)، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر‌.
7ـ ابن فارس، ابو حسین احمد (1992 م)، مقاییس اللغه، قارهه/اسکندریه، انتشارات دارالخلیل.
8ـ ابن منظور، محمد بن مکرم(1414 ق)، ‌لسان العرب، بیروت‌، دار صادر.
9ـ ابن هائم، شهاب الدین احمد بن محمد (‌1423ق)، التبیان فی تفسیر غریب القرآن، بیروت، دارالغرب الإسلامی.
10ـ ابن درید، محمد بن حسن (بی‌تا)، جمهره اللغه، بیروت، دارالعلم للملایین.
11ـ ارسطو (1980 م)، منطق ارسطو، تحقیق، عبدالرحمن بدوی، بیروت، دارالقلم.
12ـ ازهری، محمد بن احمد، (1993 م)، تهذیب اللغه، دار احیاء التراث العربی.
13ـ اصفهانی، ابو الفرج (1415 ق)، الأغانی، بیروت، دار احیاء تراث عربی.
14ـ الزیات، احمد (بی‌تا)، تاریخ الأدب العربی، قاهره، مکتبه نهضه مصر.
15ـ ایزوتسو، توشیهیکو (1381ش)، خدا و انسان در قرآن، ترجمه، احمد آرام، تهران، شرکت سهامی انتشار.
16ـ امروالقیس (1425ق/2004م)، دیوان امری القیس، تحقیق: عبدالرحمن المصطاوی، بیروت/لبنان، دارالمعرف.
17ـ بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین (‌1361ش)، مخزن العرفان در تفسیر القرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان.
18ـ بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418 ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
19ـ پارسا، فروغ (1397ش)، معناشناسی و مطالعات قرآنی (مجموعه درس گفتارها)، تهران، نگارستان اندیشه.
20ـ پرورش، علی اکبر (‌1396ق)، قرآن و خطوط انفاق، اصفهان، انتشارات قائم.
21ـ تستری، ابومحمد سهل بن عبداللّه (‌1423ق)، تفسیر التستری، بیروت، منشورات محمد علی بیضون/ دارالکتب العلمیه.
22ـ جاحظ (1419ق)، البخلاء، بیروت، دار ومکتبه هلال.
23ـ جاحظ (1414 ق)، الحیوان، بیروت‌، دار الکتب العلمیه.
24ـ جاحظ، ابوعثمان (1908م)، البیان و التبیین، القاهره، دارالکتب.
25ـ جصاص، احمد بن علی (‌1405ق.)، احکام القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
26ـ حصری انصاری، ابراهیم (1925م)، زهرالاداب وثمرالالباب، قاهره، مکتبه التجاریه الکبری.
27ـ حاجی ربیع، مسعود و محمد فنایی اشکوری (1393 ش)، روح معنا در تفکر ابن عربی، مجله حکمت و فلسفه، سال دهم، ش ‌‌2، ص 45-60.‌
28ـ خوارزمی، جمال الدین (1418 ق)، ‌مفید العلوم و مبید الهموم، بیروت، مکتبه عنصریه‌.
29ـ خوئی، سید ابوالقاسم (بی‌تا)، البیان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه احیاء آثار الامام الخوئی.
30ـ دامن پاک مقدم، ناهید(1380ش)، بررسی نظریه عرفی بودن زبان قرآن، تهران، نشر تاریخ و فرهنگ.
31ـ دهقانی، فرزاد و حسام امامی دانالو (1395ش)، گامی لرزان در پیشگاه مسبحات، مشهد، مینوفر.
32ـ ذکاوتی، قراگزلو علیرضا (1383 ش)، ترجمه اسباب نزول، تهران، نشر نی.
33ـ راغب اصفهانی، حسین (1412 ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم.
34ـ رشید رضا، محمد، (1426ق)، الوحی المحمدی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
35ـ راسخ مهند، محمد (1384ش)، «زبانشناسی شناختی»، زبانشناسی، شماره دوم.
36ـ روبینز،آر. اچ (1384ش)، تاریخ مختصر زبانشناسی، ترجمه، علی محمد حق شناس، تهران، بی‌جا.
37ـ زمخشری، جار الله (1412 ق‌)، ‌ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، بیروت‌، مؤسسه اعلمی.
38ـ زمخشری، محمود (‌1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی.
39ـ زراعت، عباس (1382 ش)، فرهنگ لغات حقوقی (معجم المصطلحات القانونیه)، تهران، انتشارات خط سوم.‌
40ـ سرمدی، محمود (1380 ش)، واژگان پژوهی قرآنی، تهران، الهادی.
41ـ سعیدی روشن، محمد باقر (1383ش)، تحلیل زبان قرآن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
42ـ سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد (بی‌تا)، بحرالعلوم، بی‌جا.
43ـ شنترینی، ابن بسام (1421 ق‌)، الذخیره فی محاسن أهل الجزیره، بیروت، دار الغرب الإسلامی‌.
44ـ صافی، محمود (1418ق)، الجدول فی اعراب القرآن، دمشق- بیروت.
45ـ صادق الرافعی، مصطفی (1974م)، تاریخ آداب اللغه العربیه، ج1، بیروت، لبنان، دارالکتاب العربی.
46ـ صدوق (1400 ق‌)، ‌الأمالی، بیروت‌، اعلمی.
47ـ صفوی، کورش (1384 ش)، فرهنگ توصیفی معنی‌شناسی، تهران، فرهنگ معاصر.
48ـ _________ (1387ش)، درآمدی بر معنی شناسی، تهران، شرکت انتشارات سوره مهر.
49ـ ضبی، مفضل (1424 ق)، أمثال العرب، بیروت، دار ومکتبه هلال.
50ـ طبرسی، احمد بن علی (1403 ق‌)، ‌الإحتجاج علی أهل اللجاج، مشهد، ناشر مرتضی.
51ـ طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش‌)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‌، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
52ـ طریحی، فخرالدین (1375 ش)، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی.
53ـ طوسی، محمد (1415 ق)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی‌.
54ـ طهرانی(کاتوزیان)، محمد علی (1383ش)، فرهنگ کاتوزیان، تهران، دادگستر نشر.
55ـ طیب، عبدالحسین (1378 ش)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام.
56ـ طباطبایی، سید محمد حسین (1417ق.)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه ‌قم.
57ـ عسکری، مرتضی (بی‌تا)، مصطلحات قرآنیه، بی‌جا.
58ـ عوده خلیل، ابو عوده (1405ق)، التطورالدلالی، اردن، مکتبه المنار، چاپ اول.
59ـ عبدالجلیل، ج.م (1363ش)، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه، آذرتاش آذرنوش، تهران: انتشارات امیر کبیر.
60ـ علی، جواد (1984م)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت: دارالعلم للملایین.
61ـ علمی سولا، محمد صادق؛ قائمی اصل، مهدی؛ یعقوبی، جواد؛ مسگرانی، مهسا (‌1395ش)، انفاق و جایگاه آن در توسعه و ترویج علم ‌و دانش با تأکید بر وقف، راهبرد توسعه، شماره 48، زمستان.
62ـ فیض کاشانی، محمد مولی محسن (1418 ق)، الأصفی فی تفسیرالقرآن، قم، جامعۀ‌ مدرسین.‌
63ـ ـــــــــــــ (1415ق)، الصافی فی تفسیر القرآن، تهران: مکتبه الصدر، چاپ اول.
64ـ فراهیدی، خلیل (1410 ق)، العین، قم، هجرت.
65ـ فانی اصفهانی، سید علی علامه (‌1411ق)، آراء حول القرآن، بیروت، دارالهادی.
66ـ قرشی، علی اکبر (1377 ش)، تفسیر أحسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت.
67ـ ـــــــــــــ (1412 ق)، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیه‌، چاپ ششم.
68ـ قائمی‌نیا، علیرضا (1389ش)، بیولوژی نص، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
69ـ __________ (1390ش)، معناشناسی شناختی قرآن، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
70ـ مجلسی، محمدباقر (1404 ق)، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، بیروت، مؤسسه الوفاء.
71ـ مشیری، مهشید (1371 ش)، فرهنگ الفبایی-قیاسی زبان فارسی، تهران، سروش.
72ـ مصطفوی، حسن (1360 ش‌)، التحقیق فی کلمات القران الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب‌.
73ـ مکارم شیرازی، ناصر (1374 ش‌)، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول.
74ـ مؤدب، سید رضا (1379ش)، اعجاز القرآن در نظر اهل بیت ع و بیست نفر از علمای بزرگ اسلام، قم، احسن الحدیث.
75ـ مختار عمر، احمد (1385ش)، معناشناسی، مترجم سیّد حسین سیّدی، مشهد، انتشارات دانشگاه فردسی.
76ـ مشکور، محمد جواد (1357ش)، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی، بنیاد فرهنگ ایران.
77ـ مختاری، شهره، رضایی، حدائق (1392ش‌)، بررسی شناختی شبکه معنایی حرف اضافه «با» در زبان فارسی، مجله زبانشناسی و ‌گویش‌های خراسان، دانشگاه فردوسی مشهد – علمی پژوهشی، شماره پیاپی 9، پاییز و زمستان.
78ـ محمودی، عباسعلی (‌1383ش)، انفاق کلید اقتصاد، تهران، انتشارات فیض کاشانی.
79ـ میرزایی، محمد (1383 ش)، مقاله پیدایش نفاق در اسلام از منظر قرآن، مجله تخصص الهیات و حقوق، زمستان، ش 14، ص ‌‌118-137.‌
80ـ نکونام، جعفر (1390ش)، درآمدی بر معناشناسی قرآن، قم، دانشکده اصول الدّین.
81ـ نحاس، ابوجعفر، احمد بن محمد (1421ق.)، اعراب القرآن، بیروت، منشورات محمد علی بیضون/ دارالکتب العلمیه.
82ـ Geeraerts, D (‎‌1995‌‎‎), Comnitive linguistics, An Itroduction, Amsterdam: J. Benjaminpud.Co.
83ـ Geeraerts, D (1997), Diachronic Prototype Semantics: AContribution to Historical Lexicology, ‎Oxford, Clarendon Prees.
84ـ Evans, Vyvan&green, Melanie, (2006)cognitive linguistics; an introduction, New Jersey, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers.