تحلیلی نو از معنای لغوی و تفسیری واژۀ تک آمدِ «هلوع» در قرآن

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه حکیم سبزواری
چکیده
واژۀ تک­آمدِ «هلوع» در قرآن (معارج/ 19) به تصریح برخی مفسران و براساس آرای مختلف لغوی و تفسیری، از لغات غریب و دشوارفهم قرآن است که تعریف آن به «جزوع» و «منوع» در دو آیۀ بعدی، دانشمندان را از ضبط دقیق معنای آن غافل کرده است. کشف معنای اصلی مادۀ هلع و نمودهای مختلف آن از طریق بررسی­های لغوی، هدف اول این جستار بوده و البته سؤال اصلی، نحوۀ ارتباطِ هلوع با جزع و منع، آن­هم در صیغۀ مبالغۀ آن‌ها است. دو معنا و تفسیر مشهور هلوع به «شدتِ جزع» و «شدتِ حرص»، از عهدۀ برقراری این ارتباط بر­نمی­آیند. تحقیق حاضر با روش توصیفی­ـ تحلیلی روشن می­کند که معنای محوری هلوع، «خالی بودن درون از منبع قوت» است که از طرفی با ضعف و سستی همراه است و از طرف دیگر در دو شاخۀ «سبکی» و «گرسنگی شدید» سر برمی­آورد. هریک از این­دو، با نوعی بی­قراری و حرکت همراه است و در حضور عوامل شتاب­دهنده، نمودهای مختلف سرعت، جدیت، مبالغه و ... در این ماده تجلی می­یابد. هلوع در قرآن، درباره انسانِ تهی از ایمان و مضطرب به­کاررفته و ناظر به مبالغه و شدتِ عمل او در شر و خیر است؛ یعنی، مستقیماً به معنای جزع و منع ارتباطی ندارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 قرآن کریم.
1- آلوسى، محمود،‏ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏، محقق: علی عبدالبارى عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1415ق).
2- ابن الأثیر، مجد الدین، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسة إسماعیلیان، (1364ش).
3- ابن جنی، أبو الفتح عثمان، الخصائص، مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب (بی‌تا).
4- ابن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دار الفکر، (1407ق).
5- ابن سیده، علی، المحکم و المحیط الأعظم، محقق: عبدالحمید هنداوى، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1421ق).
6- ------------، المخصص، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌مک: مؤسسة فؤاد، (بی تا).
7- ابن‏ عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏، (1420ق).
8- ابن‏ عطیه، عبدالحق، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، محقق: عبدالسلام عبدالشافى محمد،‏ بیروت:‏ دار الکتب العلمیة، (1422ق).
9- ابن فارس، أحمد، معجم مقاییس اللغة، محقق: عبد السلام محمد هارون، قم: مکتبة الإعلام الإسلامی، (1404ق).
10- ابن منظور، محمد، لسان العرب، بی‌مک: أدب الحوزة، (1405ق).
11- ابوعبیده تیمی، معمر بن مثنى،‏ مجاز القرآن،‏ محقق: فؤاد سزگین، قاهره:‏ مکتبة الخانجی، (‏1381ق).
12- ازهرى، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، (1421ق).
13- الصالح، صبحی، دراسات فی فقه اللغة، بیروت: دارالعلم للملایین، (2009م).
14- اندلسی، ابی حیان، البحر المحیط، محقق: عادل أحمد عبد الموجود - علی محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1422ق).
15- بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل، محقق: أحمد فرید، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1424ق).
16- بنت الشاطئ، عائشه، الاعجاز البیانی للقرآن و مسائل ابن الازرق، مصر: دارالمعارف، (1391ق).
17- تهانوى، محمدعلى،‏ کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم،‏ محقق: علی دحروج، بیروت:‏ مکتبة لبنان ناشرون، (‏1996 م).
18- ثعالبى، عبدالملک، فقه اللغة، محقق: جمال طلبه، بیروت:‏ دار الکتب العلمیة، (1414ق).
19- ثعلبی، احمد، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، (1422ق).
20- جبل، محمد حسن حسن، المعجم الاشتقاقی المؤصل لألفاظ القرآن الکریم مؤصَّل ببیان العلاقات بین ألفاظ القرآن الکریم بأصواتها وبین معانیها، القاهرة: مکتبة الآداب، (2010م).
21- حلیمی جلودار، حبیب الله و رقیه براریان، «نقد آراء مفسران درباره واژه هلوع در آیه 19 معارج»، مطالعات تفسیری، شماره 31، صص 42-25، (1396ش).
22- دروزة، محمد، التفسیر الحدیث، بیروت: دار إحیاء الکتب العربیّة، (1421ق).
23- رازی، أبوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مصحح: محمد جعفر یاحقّى - دکتر محمد مهدى ناصح، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى، (بی تا).
24- راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، بیروت:‏ دارالقلم‏، (1412ق‏).
25- زبیدی، محمد، تاج العروس، بیروت: دار الفکر، (1414ق).
26- زمخشرى، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏، مصحح: مصطفی حسین احمد، بیروت: دار الکتاب العربی‏، (1407ق).
27- سلمی، تفسیر السلمی، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1421ق).
28- سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، محقق: سعید المندوب، بیروت: دار الفکر، (1416ق).
29- شبر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، بی‌مک: بی‌نا، (1385ق).
30- شیرافکن، محمدحسین، محمد نقیب زاده و امیررضا اشرفی، «نقد و بررسی دیدگاه های مفسران در توصیف انسان به هلوع در آیه 19 سوره معارج»، قرآن‌شناخت، شماره 15، صص90-73، (1394ش).
31- صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فى اللغة، محقق: محمدحسن آل یاسین، بیروت:‏ عالم الکتب، (1414ق).
32- طباطبائی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، قم: النشر الإسلامی، (1402ق).
33- طبرسی، فضل، جوامع الجامع، قم: النشر الإسلامی، (بی‌تا).
34- ------------، مجمع البیان، محقق: لجنة من العلماء والمحققین الأخصائیین، بیروت: مؤسسة الأعلم، (1415ق).
35- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: دار الفکر، (1415ق).
36- طوسی، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن، محقق: أحمد حبیب قصیر العاملی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، (1409ق).
37- عسکری، أبوهلال، الفروق فى اللغة، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، (1400ق).
38- فخر رازی، فخر الدین، تفسیر الرازی، بی‌مک: بی‌نا، (بی‌تا).
39- فراء، یحیى، معانى القرآن، محقق: محمدعلی نجار و احمد یوسف نجاتى، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب‏، (1980م).
40- فراهیدی، خلیل، العین، محقق: مهدی مخزومی - إبراهیم سامرائی، قم: دارالهجرة، (1409ق).
41- فیروزآبادی، القاموس المحیط، بی‌مک: بی‌نا، (بی‌تا).
42- قرطبى، محمد، الجامع لأحکام القرآن،‏ تهران،‏ ناصر خسرو، (1364ش).
43- کلینی، محمد، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه، (1365ش).
44- کاشانی، فتح الله، زبدة التفاسیر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، (بی‌تا).
45- مدینی اصفهانی، محمد، المجموع المغیث فی غریبی القرآن و الحدیث، تحقیق عبدالکریم غرباوی، ط 1، مکة المکرمة: جامعة ام القری، (1408ه ـ 1988م).
46- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی، (بی‌تا).
47- مکارم شیرازى، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه،‏ تهران: دار الکتب الإسلامیة، (1371ش).