گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه حکیم سبزواری
چکیده
واژۀ تکآمدِ «هلوع» در قرآن (معارج/ 19) به تصریح برخی مفسران و براساس آرای مختلف لغوی و تفسیری، از لغات غریب و دشوارفهم قرآن است که تعریف آن به «جزوع» و «منوع» در دو آیۀ بعدی، دانشمندان را از ضبط دقیق معنای آن غافل کرده است. کشف معنای اصلی مادۀ هلع و نمودهای مختلف آن از طریق بررسیهای لغوی، هدف اول این جستار بوده و البته سؤال اصلی، نحوۀ ارتباطِ هلوع با جزع و منع، آنهم در صیغۀ مبالغۀ آنها است. دو معنا و تفسیر مشهور هلوع به «شدتِ جزع» و «شدتِ حرص»، از عهدۀ برقراری این ارتباط برنمیآیند. تحقیق حاضر با روش توصیفیـ تحلیلی روشن میکند که معنای محوری هلوع، «خالی بودن درون از منبع قوت» است که از طرفی با ضعف و سستی همراه است و از طرف دیگر در دو شاخۀ «سبکی» و «گرسنگی شدید» سر برمیآورد. هریک از ایندو، با نوعی بیقراری و حرکت همراه است و در حضور عوامل شتابدهنده، نمودهای مختلف سرعت، جدیت، مبالغه و ... در این ماده تجلی مییابد. هلوع در قرآن، درباره انسانِ تهی از ایمان و مضطرب بهکاررفته و ناظر به مبالغه و شدتِ عمل او در شر و خیر است؛ یعنی، مستقیماً به معنای جزع و منع ارتباطی ندارد.
قرآن کریم.
1- آلوسى، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، محقق: علی عبدالبارى عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1415ق).
2- ابن الأثیر، مجد الدین، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسة إسماعیلیان، (1364ش).
3- ابن جنی، أبو الفتح عثمان، الخصائص، مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب (بیتا).
4- ابن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دار الفکر، (1407ق).
5- ابن سیده، علی، المحکم و المحیط الأعظم، محقق: عبدالحمید هنداوى، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1421ق).
6- ------------، المخصص، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بیمک: مؤسسة فؤاد، (بی تا).
7- ابن عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، (1420ق).
8- ابن عطیه، عبدالحق، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، محقق: عبدالسلام عبدالشافى محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1422ق).
9- ابن فارس، أحمد، معجم مقاییس اللغة، محقق: عبد السلام محمد هارون، قم: مکتبة الإعلام الإسلامی، (1404ق).
10- ابن منظور، محمد، لسان العرب، بیمک: أدب الحوزة، (1405ق).
11- ابوعبیده تیمی، معمر بن مثنى، مجاز القرآن، محقق: فؤاد سزگین، قاهره: مکتبة الخانجی، (1381ق).
12- ازهرى، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، (1421ق).
13- الصالح، صبحی، دراسات فی فقه اللغة، بیروت: دارالعلم للملایین، (2009م).
14- اندلسی، ابی حیان، البحر المحیط، محقق: عادل أحمد عبد الموجود - علی محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1422ق).
15- بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل، محقق: أحمد فرید، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1424ق).
16- بنت الشاطئ، عائشه، الاعجاز البیانی للقرآن و مسائل ابن الازرق، مصر: دارالمعارف، (1391ق).
17- تهانوى، محمدعلى، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، محقق: علی دحروج، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، (1996 م).
18- ثعالبى، عبدالملک، فقه اللغة، محقق: جمال طلبه، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1414ق).
19- ثعلبی، احمد، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، (1422ق).
20- جبل، محمد حسن حسن، المعجم الاشتقاقی المؤصل لألفاظ القرآن الکریم مؤصَّل ببیان العلاقات بین ألفاظ القرآن الکریم بأصواتها وبین معانیها، القاهرة: مکتبة الآداب، (2010م).
21- حلیمی جلودار، حبیب الله و رقیه براریان، «نقد آراء مفسران درباره واژه هلوع در آیه 19 معارج»، مطالعات تفسیری، شماره 31، صص 42-25، (1396ش).
22- دروزة، محمد، التفسیر الحدیث، بیروت: دار إحیاء الکتب العربیّة، (1421ق).
23- رازی، أبوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مصحح: محمد جعفر یاحقّى - دکتر محمد مهدى ناصح، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى، (بی تا).
24- راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالقلم، (1412ق).
25- زبیدی، محمد، تاج العروس، بیروت: دار الفکر، (1414ق).
26- زمخشرى، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، مصحح: مصطفی حسین احمد، بیروت: دار الکتاب العربی، (1407ق).
27- سلمی، تفسیر السلمی، بیروت: دار الکتب العلمیة، (1421ق).
28- سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، محقق: سعید المندوب، بیروت: دار الفکر، (1416ق).
29- شبر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، بیمک: بینا، (1385ق).
30- شیرافکن، محمدحسین، محمد نقیب زاده و امیررضا اشرفی، «نقد و بررسی دیدگاه های مفسران در توصیف انسان به هلوع در آیه 19 سوره معارج»، قرآنشناخت، شماره 15، صص90-73، (1394ش).
31- صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فى اللغة، محقق: محمدحسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتب، (1414ق).
32- طباطبائی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، قم: النشر الإسلامی، (1402ق).
33- طبرسی، فضل، جوامع الجامع، قم: النشر الإسلامی، (بیتا).
34- ------------، مجمع البیان، محقق: لجنة من العلماء والمحققین الأخصائیین، بیروت: مؤسسة الأعلم، (1415ق).
35- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: دار الفکر، (1415ق).
36- طوسی، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن، محقق: أحمد حبیب قصیر العاملی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، (1409ق).
37- عسکری، أبوهلال، الفروق فى اللغة، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، (1400ق).
38- فخر رازی، فخر الدین، تفسیر الرازی، بیمک: بینا، (بیتا).
39- فراء، یحیى، معانى القرآن، محقق: محمدعلی نجار و احمد یوسف نجاتى، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، (1980م).
40- فراهیدی، خلیل، العین، محقق: مهدی مخزومی - إبراهیم سامرائی، قم: دارالهجرة، (1409ق).
41- فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیمک: بینا، (بیتا).
42- قرطبى، محمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، (1364ش).
43- کلینی، محمد، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه، (1365ش).
44- کاشانی، فتح الله، زبدة التفاسیر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، (بیتا).
45- مدینی اصفهانی، محمد، المجموع المغیث فی غریبی القرآن و الحدیث، تحقیق عبدالکریم غرباوی، ط 1، مکة المکرمة: جامعة ام القری، (1408ه ـ 1988م).
46- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی، (بیتا).
47- مکارم شیرازى، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة، (1371ش).