بررسی فاعل بودن مضاف‌الیه در عبارت ﴿ذکر الله﴾ در آیه 28 سوره رعد و واکاوی نظرات مفسران و مترجمان پیرامون آن

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
یکی از ساختارهای نحوی که نقشی مهم در فهم صحیح مقصود آیات دارد، اضافه‌ مصدر است. از جمله نقش‌هایی که مصدر به آن‌ها اضافه می‌شود، فاعل و مفعول‌به است و گاهی در تشخیص این‌که مصدر به فاعل اضافه شده یا به مفعول‌به اختلاف‌نظر وجود دارد. در این مقاله، اضافه‌ مصدر «ذکر» به «الله» در آیه‌ 28 سوره رعد بررسی شده و اثبات شده که در کنار نظر رایج، مضاف‌الیه در «ذکر الله» می‌تواند فاعل نیز باشد. برای دستیابی به نتیجه، ابتدا بررسی لغوی واژه‌ «ذکر» انجام شده، سپس نظرات مفسران، دسته‌بندی و مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و پس از آن به بررسی 20 ترجمه از ترجمه‌های مهم قرآن‌کریم ذیل آیه‌ 28 سوره‌ رعد پرداخته شده است. اکثر قریب به اتفاق مفسران و مترجمان، قائل به مفعول‌به بودن «الله» در عبارت «ذکر الله» بوده‌اند. در ادامه‌ مقاله، ادله‌ای در اثبات فاعل بودن «الله» ارائه شده و سپس «معنای این‌که خداوند بنده را ذکر کند» تبیین شده است. از جمله دستاورد این جستار این است که در عبارت «ذکر الله» می‌توان مضاف‌الیه را فاعل نیز دانست و به مفاهیم شایان توجهی دست یافت. البته فاعل دانستن مضاف‌الیه به معنای نفی مفعول‌به بودن آن نیست؛ بلکه می‌توان آن را هم‌زمان، هم در معنای فاعل و هم در معنای مفعول‌به فهمید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- قرآن کریم. ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی. ط4، تهران: سروش. (1374ش).
- ______، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای. ط2، قم، فاطمه الزهرا3. (1380ش).
- ______، ترجمه ابوالقاسم امامی. ط1، قم، اسوه. (1377ش).
- ______، ترجمه حسین انصاریان. ط1، قم، اسوه. (1383ش).
- ______، ترجمه محمدباقر بهبودی. ط2، تهران، مؤلف. (1372ش).
- ______، ترجمه ابوالقاسم پاینده. ط5، تهران، جاویدان. (1357ش).
- ______، ترجمه غلام‌علی حداد عادل. ط3، (1390ش).
- ______، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی. تهران، نیلوفر - جامی. (1374ش).
- ______، ترجمه‌ی زین العابدین رهنما. ط1، تهران: سازمان اوقاف. (1354ش).
- ______، ترجمه داریوش شاهین. ط1، تهران، جاویدان. (1359ش).
- ______، ترجمه ابوالحسن شعرانی. ط2، تهران، کتابفروشی اسلامیه. (1374ش).
- ______، ترجمه محمد صادقی تهرانی. ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم‌؛ ط1، قم، شکرانه. (1388ش).
- ______، ترجمه‌ی محمد مهدی فولادوند. تحقیق: هیئت علمی دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی). ط3، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی‌. (1418ق).
- ______، ترجمه علی‌نقی فیض الاسلام. (1348ش).
- ______، ترجمه سید جلال‌الدین مجتبوی. ط1، تهران، حکمت. (1371ش).
- ______، ترجمه مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران. ط1، تهران: انتشارات مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران. (1393ش).
- ______، ترجمه علی مشکینی. ط2، قم، الهادی. (1381ش).
- ______، ترجمه محمد کاظم معزی. ط1، قم، اسوه. (1372ش).
- ______، ترجمه‌ی ناصر مکارم شیرازی. ط2، قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی‌. (1373ش).
- ______، ترجمه علی موسوی گرمارودی، ط2، تهران، قدیانی. (1384ش).
1. جعفر بن محمد علیه‌السلام‌ [امام ششم]. مصباح الشریعه. ط1، بیروت: اعلمی. (1400ق).
2. آلوسی، محمود بن عبدالله‌. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‌. تحقیق علی عبدالباری عطیه. ط1، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون‌. (1415ق).
3. ابن‌طاووس، علی بن موسی‌. إقبال الأعمال‌. ط2، تهران: دار الکتب الإسلامیه‌. (1409ق).
4. ابن‌عاشور، محمدطاهر. تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور. ط1، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی‌. (1420ق).
5. ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب‌. المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق عبدالسلام عبدالشافی‌ محمد. ط1، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون‌. (1422ق).
6. ابن‌قطب ابراهیم، سید (سید قطب). فی ظلال القرآن. ط35، بیروت: دار الشروق. (1425ق).
7. ابن‌منظور، محمد بن مکرم‌. لسان العرب. ط3، بیروت: دار صادر. (1414ق).
8. ابن‌هشام، عبدالله بن یوسف. أوضح المسالک إلی ألفیه ابن مالک‌. تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید‌. ط1: بیروت: المکتبه العصریه. (بی‌تا).
9. ابوالسعود، محمد بن محمد. ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم‌. ط1، بیروت: دار احیاء التراث العربی. (1983م).
10. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن‌. تصحیح محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی. ط1، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی‌ آستان قدس رضوی. (1408ق).
11. ابوحیان، محمد بن یوسف. البحر المحیط فی التفسیر. تحقیق صدقی محمد جمیل. ط1، بیروت: دار الفکر. (1420ق).
12. ازهری، محمد بن حمد. تهذیب اللغه. ط1، بیروت: دار احیاء التراث العربی‌. (1421ق).
13. انصاریان، حسین. شرح دعای کمیل. ط2، قم: دار العرفان. (1382ش).
14. بابایی، علی‌اکبر. مکاتب تفسیری. ط5، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران: سمت. (1392ش).
15. برقی، احمد بن محمد بن خالد. المحاسن. تحقیق جلال‌الدین محدث. ط2، قم: دار الکتب الإسلامیه. (1371ق).
16. بیضاوی، عبدالله بن عمر. أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوی). ط1، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌. (1418ق).
17. جوادی آملی، عبدالله. تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم. ط2، قم: مرکز نشر اسراء. (1383ش).
18. جوهری، اسماعیل بن حماد. الصحاح؛ تاج اللغه و صحاح العربیه. تحقیق احمد عبد الغفور عطار. ط1، بیروت: دار العلم للملایین‌. (1376ق).
19. حقی بروسوی، اسماعیل بن مصطفی. تفسیر روح البیان‌. ط1، بیروت: دار الفکر. (بی‌تا).
20. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. مفردات الفاظ القرآن. ط2، تهران: مرتضوی. (1374ش).
21. زمخشری، محمود بن عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل‌. تصحیح مصطفی حسین احمد. ط3، بیروت: دار الکتاب العربی. (1407ق).
22. سمین الحلبی، احمد بن یوسف. الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون‌. ط1، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون‌. (1414ق).
23. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر. الدر المنثور فی التفسیر بالماثور. ط1، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره). (1404ق).
24. شهید ثانی، زین الدین بن علی‌. شرح مصباح الشریعه. ترجمه عبد الرزاق بن محمد هاشم‌ گیلانی. تحقیق محمد بن حسن آقا جمال خوانساری‌. ط1، تهران: پیام حق. (1377ش).
25. صادقی تهرانی، محمد. الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه. ط2، قم: فرهنگ اسلامی. (1406ق).
26. طباطبایی، محمد حسین. المیزان فی تفسیر القرآن‌. ط2، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات. (1390ق).
27. طبرسی، فضل بن حسن. مجمع البیان فی علوم القرآن‌. تصحیح و تحقیق و تعلیق فضل الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی محلاتی. ط3، تهران: ناصر خسرو. (1372ش).
28. طبری، محمد بن جریر. جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر الطبری). ط1، بیروت: دارالمعرفه. (1412ق).
29. طوسی، محمد بن حسن‌. التبیان فی تفسیر القرآن‌. تصحیح احمد حبیب‌ عاملی. ط1، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌. (بی‌تا).
30. طوسی، محمد بن حسن. مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد. ط1، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه. (1411ق).
31. طیب‌حسینی، سید محمود. چند معنایی در قرآن کریم: درآمدی بر توسعه در دلالت‌های قرآنی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. (1389ش).
32. عکبری، عبدالله بن حسین؛ التبیان فی إعراب القرآن‌؛ ط1، ریاض: بیت الأفکار الدولیه. (1419ق).
33. فراهیدی، خلیل بن احمد. کتاب العین. تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی. ط2، قم: مؤسسه دار الهجره. (1409ق).
34. فیومی، احمد بن محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر‌. ط2، قم: مؤسسه دار الهجره. (1414ق).
35. قرشی بنابی، علی اکبر. تفسیر احسن الحدیث‌. ط2، تهران: بنیاد بعثت. (1375ش).
36. قرطبی، محمد بن احمد. الجامع لأحکام القرآن‌. ط1، تهران: ناصر خسرو. (1364ش).
37. قمی، علی بن ابراهیم‌. تفسیر القمی. تصحیح طیب موسوی جزایری‌. ط3، قم: دار الکتاب‌. (1363ش).
38. مدرسی، محمد تقی. من هدی القرآن. ط1، تهران: دار محبی الحسین7. (1419ق).
39. مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌. ط3، بیروت- قاهره- لندن‌: دار الکتب العلمیه- مرکز نشر آثار علامه مصطفوی‌. (1430ق).
40. 40. مغنیه، محمدجواد. ترجمه تفسیر کاشف‏. ط1، قم: بوستان کتاب. (1378ش).
41. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان. تفسیر نمونه‌. ط10، تهران: دار الکتب الإسلامیه. (1371ش).