برابریابی دستوری و ترجمه‌پژوهی فراز «فمافوقها» در قرآن برپایه بینامتنیت با احادیث

نویسندگان
دانشگاه اصفهان
چکیده
از دیر باز مفهوم فراز قرآنی«بَعُوضَةً فمافوقها»،«پشه و فراتر از آن»، موضوع بحث و اختلاف مفسران و مترجمان قرآن بوده، ظاهراً واژه «فوق» در معنای متداول آن (بالاتر و بزرگ‌تر) به کار نرفته، که ­نظر به در مقام تمثیل بودن این عبارت، معنای متضاد آن یعنی «کمتر و پائین‌تر» مورد اعتنا است. این نوشتار ضمن بهره­گیری از دانش­های زبانی با استناد به کتب لغت، نحو و تفسیر، و باتوجه به تفاوت‌های واژه‌های «فـ»، «ما» و «فوق»، با روش توصیفی تحلیلی، و بر پایه روابط بینامتنی به بررسی مدلول این شیوه کاربرد در احادیث بزرگان صدر اسلام پیامبر(ص) و امام علی (ع) و امام موسی کاظم (ع)) پرداخته- که توجه به این بینامتنیت برای دریافت مفهوم آیه تاکنون از نظر دور مانده بوده است- و معنای این فراز را براساس تفسیر «بزرگ‌تر و بالاتر» روشن نموده است؛ نیز با عنایت به روابط بینامتنیت این عبارت قرآن و فرازی از خطبه 164 نهج­البلاغه مشخص می‌شود «فـَ» در این فراز، به معنای «إلی» است و باید در فارسی به واژه «تا» برگردان شده، مراتب سیر صعودی به بزرگ‌تر را نشان دهد؛ ضمن آنکه با نقد و بررسی بسیاری از ترجمه­های فارسی این عبارت و ارائهنمودارهای آن، نشان می­دهد واژه «فوق» در زبان فارسی قطعا دو معنای متضاد را (در هر صورت) بر نمی­تابد و بر این اساس فقط برخی ترجمه­ها وفادار می­نماید.

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم
1- ابن­ابی­الحدید، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق: محمدابوالفضل‌ابراهیم، قاهره: دارإحیاءالکتب العربیة، (1368ش).
2- ابن شهرآشوب، متشابه القرآن و مختلفه، تهران: بیدار، (1328ق).
3- ابن عقیل، عبدالله، شرح ابن عقیل علی ألفیة ابن مالک، بیروت: دارالفکر، (1972م).
4- ابن فارس، احمد، معجم مقایس اللغه، تحقیق: عبدالسلام­هارون، بیروت: دارالجیل، (1991م).
5- ابن منظور، عبدالله، لسان العرب، بیروت: داراحیاء التراث العربی، (1408م).
6- ابن‌میثم بحرانی، میثم‌بن‌علی، شرح نهج‌البلاغه، مترجم: سیدمحمدصادق عارف، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان­قدس­رضوی، (1370ش).
7- ابن‌هشام، عبدالله، مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، لقاهرة: دارالسلام، (2008م).
8- ابوسعود، محمد، إرشاد عقل السلیم إلی مزایا قرآن الکریم، بیروت: داراحیاء التراث العربی. (1414م).
9- افراشی، آزیتا، «نگاهی به نظریه فرازبان معنایی طبیعی و مسأله ترجمه‌پذیری»، فصلنامه مطالعات ترجمه: ش15‌، (1385ش).
10- انیس، ابراهیم و دیگران، المعجم الوسیط. تهران: مکتبه نشر الثقافه الاسلامیة، (1408ق).
11- باطنی، محمدرضا، توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی در یک نظریه عمومی زبان. تهران: امیر کبیر، (1364ش).
12- برکات، حمدی أبوعلی، دراسات فی الأدب، عمان ـ الأردن: دار وائل، (1992-2000م).
13- پورجوادی، نصرالله، برگزیده‌های مقاله‌های نشر دانش3، چ سوم، تهران: انتشارات مرکز دانشگاهی، (1370ش).
14- حدادی،مبانی ترجمه، تهران: جمال حق، (1372ش).
15- درویش، محیی‌الدین، إعراب القرآن الکریم و بیانه، دمشق: دار إرشاد، (1994م).
16- دکرمنجی، عائده، قاموس اضداد الکبیر، چ اول ، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون، (2005م).
17- راغب اصفهانی، حسین. معجم مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
18- زبیدی، محمدمرتضی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ‌بیروت: دارمکتبةالحیاة.( بی‌تا).
19- زجاج، ‌إبراهیم، ‌معانی القرآن و اعرابه، ‌بیروت: عالم الکتب، (1998م).
20- زکریا، میشل، زبان‌شناسی زایشی گشتاری، دستور زبان عربی (جمله ساده). ترجمه: شهریار نیازی و مهین حاجی­زاده، تهران: دانشگاه تهران، (1378ش).
21- زمخشری، محمودبن‌عمر، تفسیرالکشاف، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، (1414ق).
22- زیدبن‌علی‌بن الحسین (ع)، زید، تفسیر غریب‌القرآن، تحقیق: محمدجواد الحسینی الجلالی. قم: مکتبة الإعلام الإسلامی، (1372ش).
23- سیروان، عبدالعزیز، المعجم الجامع لغریب مفردات القرآن‌الکریم (ابن‌عباس، ‌ابن‌قتیبه، مکی‌بن‌ابی‌طالب، ‌ابوحیان)، ‌بیروت، (1989م).
24- صافی، محمود، الجدول فی اعراب‌القران و صرفه، ط2، دمشق: دارالرشید، (1998م).
25- صالح، صبحی، شرح نهج البلاغه، قم: دارالأسوة، (1415ق).
26- صدوق، محمد، ترجمه و متن عیون اخبارالرضا علیه‌السلام؛ ترجمه حمیدرضا مستفید، علی اکبر غفاری، چاپ دوم، تهران: نشر صدوق، (1373ش).
27- صفوی، کورش، هفت گفتار درباره ترجمه، تهران: کتب ماد وابسته به­نشر مرکز. (1380ش).
28- عکبری، أبوالبقاء، التبیان فی اعراب القرآن، بیروت: دارالفکر، (2001م).
29- عمر، احمدمختار، معناشناسی، ترجمه: سیدحسن سیدی، چ دوم، دانشگاه فردوسی مشهد، (1386ش).
30- فراء، یحیی، معانی القرآن، ط3، بیروت: عالم‌الکتب، (1983ش).
31- فیروزآبادی، محمد، القاموس‌المحیط، ‌‌بیروت: دارالعلم، (بی‌تا).
32- فیض‌الاسلام، سیدعلی‌نقی، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، تهران: بی‌نا، (1351ش).
33- قمى، على‌بن‌ابراهیم، تفسیر قمى، تحقیق: سیدطیب موسوى جزایرى‏، چ چهارم، قم: دارالکتاب، (1367ش).
34- قمى مشهدى، محمد، تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب، چ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، (1368ش).
35- گنتزلر، ادوین، نظریه‌های ترجمه در عصر حاضر، ترجمه: علی صلح‌جو. تهران: هرمس، (1380ش).
36- لطفی‌پور ساعدی، کاظم، درآمدی به اصول و روش ترجمه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، (1371ش).    
37- ماوردی، علی‌بن‌محمد، النکت و العیون، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی‌تا).
38- مکارم­شیرازی، ناصر و دیگران،تفسیرنمونه، چ نهم، تهران: دارالکتب الإسلامیة، (1371ش).
39- منجد، محمدنورالدین‌، الاشتراک اللفظی فی القرآن‌الکریم بین النظریة و التطبیق، دمشق: دارالفکر، (1999م).
40- مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی ـ فارسی، تهران: ناصر خسرو، (1370ش).
41- میقری، احمد، البرهان فی اعراب الآیات‌القرآن، بیروت: المکتبةالعصریة، (2006م).
42- نحاس، احمد، إعراب القرآن، ط3، بیروت: عالم‌الکتب، (1998م).