رویکردهای معنایی به وقوع مجاز در متون روایی و تاثیر آن در فهم و ترجمه صحیح روایات

نویسندگان
1 دانشگاه تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی
2 دانشیار دانشگاه تهران
چکیده
ورود مجاز در روایات از دیدگاه اغلب علمای اسلامی امری مقبول است؛ چنان­که آنان، گاه به صورت مستقل و گاه به صورت ضمنی آن را تایید کرده‌اند. در عین حال، برخی با پذیرش وقوع مجاز در روایات، عملاً به برداشت­های افراطی از بیان­های مجازی روایات دست زده­اند. در مقابل، گروهی دیگر، ورود هر نوع مجاز در گزاره­های دینی را انکار و آن را مرادف کذب دانسته‌اند. از این رو، نقد و بررسی این دیدگاه­ها و مبانی کلامی که طیفی از نفی مطلق تا پذیرش بی­قاعده را شکل می­دهد، در شناخت رویکرد صحیح در حوزه معناشناسی و به تبع آن، ترجمه صحیح روایات، امری ضروری است. هر کدام از این دیدگاه­ها، بر مبانی‌ای مبتنی است که صاحبان آن‌ها نسبت به ماهیت معنا پذیرفته­اند؛ در این میان، رویکرد تأویل­گرایی خردورزانه- که اغلب قائلان آن به عقل‌گرایی و برداشت­های قاعده­مند و منطقی از بیان­های مجازی متّصف­اند- دیدگاهی مقبول و معقول در این حوزه به شمار می‌آید که اتخاذ آن به فهم و ترجمه صحیح روایات منجر می­گردد. چنانکه، دسته­ای پرشمار از دانشمندان فریقین، مانند بخاری، مسلم، شیخ صدوق، سیدرضی، فیض کاشانی، مجلسی و قرضاوی، در آثار حدیثی خود بر همین مبنا، به استنباط و فهم معانی روایات پرداخته­اند.

کلیدواژه‌ها


*قرآن کریم
1- إبن تیمیه، تقی الدین، الإیمان، المکتب الاسلامی: بیروت، (1986م).
2- ابن‌منظور، محمدبن مکرم،لسان­العرب، دارصادر: بیروت، چاپ سوم، (1412ق).
3- ابوزید، نصرحامد، نقد الخطاب الدینی، نشر سینا: مصر، (1994م).
4- إصفهانی، محمدرضا، وقایه الأذهان فی علم الأصول، تحقیق: موسسة آل‌البیت (ع) لإحیاء التراث، موسسة آل­البیت (ع) لإحیاء التراث: قم، چاپ اول، (1413ق).
5- بخاری، محمدبن اسماعیل، الجامع الصحیح، دارالفکر: بیروت، (1401ق).
6- برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، مؤسسه فرهنگی طه: قم، چاپ چهارم، (1381ش).
7- تفتازانی، سعد­الدین، مختصر المعانی، دارالفکر: قم، چاپ اول، (1411ق).
8- جرجانی نحوی، ابوبکر عبدالقاهر بن عبدالرحمن بن محمد، کتاب اسرار البلاغة، تعلیق: أبوفهر محمود محمد شاکر، المطبعة المدنی: مصر، قاهرة، چاپ اول، (1412ق).
9- خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره): تهران، چاپ چهارم، (1383ش).
10- سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، نگاهی به زندگی شخصیت­های آنان، توحید: قم، چاپ اول، (1371ش).
11- سروش، عبدالکریم، بسط تجربه نبوی، مؤسسه فرهنگی صراط: تهران، (1378ش)
12- سکاکی، یوسف‌بن ابی‌بکر، مفتاح العلوم، تصحیح: نعیم زرزور، دارالکتب العلمیة، بی‌مک، (1303ق).
13- سعیدی روشن، محمدباقر، تحلیل زبان قرآن و روش­شناسی فهم آن، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه­ اسلامی: تهران، مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه: قم، چاپ اول، (1383ش).
14- ـــــــــــــــــــــ ،«ماهیت معنا در بازخوانی سه رویکرد متفاوت تفسیری»، شماره 79، ص 35-56، مقالات و بررسی­ها، بهار، (1385ش).
15- سلیمان­حشمت، رضا، «تأویل: مباحث کلامی و فلسفی»، دانشنامه­ جهان اسلام: تهران، جلد 6، ص323-332 چاپ اول، (1380ش).
16- سیدرضی، محمدبن‌حسین، المجازات النبویة، تصحیح: مهدی هوشمند، دارالحدیث: قم، (1422ق-1380ش).
17- سیدمرتضى، علی‌بن‌حسین، الأمالی، تصحیح وتعلیق: سیدمحمدبدرالدین نعسانی حلبی، منشورات مکتبة آیت الله العظمى المرعشی النجفی: قم، چاپ اول، (1325ق).
18- صدر، محمدباقر، دروس فی علم الأصول، دارالتعارف للمطبوعات: بیروت، لبنان، (1410ق).
19- صدرالمتألهین شیرازی، محمد، رسالة متشابهات القرآن، به کوشش سیدجلال‌الدین آشتیانی، دانشگاه مشهد: مشهد، (1352ش).
20- صدوق، ابوجعفر محمدبن‌علی‌بن‌حسین، معانی‌الأخبار، انتشارات جامعه مدرسین: قم، (1361ش).
21- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات: بیروت، بی­تا.
22- طریحى، فخرالدین‏، مجمع البحرین‏، تحقیق: سیداحمدحسینى‏، کتاب­فروشى مرتضوى‏، تهران‏، چاپ سوم، (1375ش)‏.
23- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، هجرت: قم، چاپ دوم، (1410ق).
24- فقهی­زاده، عبدالهادی، «مجلسی و تأویل روایات»،  اسلام­پژوهی، شماره2، ص 81-99، بهار و تابستان، (1385ش).
25- فیض کاشانی، مولی محمدمحسن، التفسیر الصافی، تحقیق: حسین الأعلمی، الصدر: تهران، چاپ دوم، (1415ق).
26- __________________، کتاب الوافی، تحقیق، تصحیح، تعلیق و مقابله با اصل: ضیاءالدین حسینی‌اصفهانی، مکتبه الامام‌امیرالمومنین‌علی‌علیه­السلام: اصفهان، چاپ اول، (1406ق؛ 1365ش).
27- قاضی نعمان، أساس التأویل، به کوشش عارف تامر، بی­نا، بیروت، (1960م).
28- قرضاوی، یوسف، کیف نتعامل مع السنه النبویة، دارالشروق: قاهره، (1421ق).
29- گذشته، ناصر، «تأویل نزد اسماعیلیه»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، جلد 14، ص392-394، چاپ اول، (1385ش).
30- گروهی از علما، التوفیق الربانی فی الرد علی ابن تیمیه الحرانی، دارالجنان، بی‌جا، بی­تا.
31- مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار أئمه الأطهار، مؤسسه الوفاء، بیروت: لبنان، (1404ق).
32- مسلم نیشابوری، ابن حجاج، الجامع، دار الفکر: بیروت، بی­تا.
33- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا: تهران، (1370ش).
34- مظفر، محمدرضا، اصول الفقه فی مباحث الألفاظ و الملازمات العقلیه و مباحث الحجه و الأصول العملیة، تحقیق: عباس­علی زارعی سبزواری، بوستان کتاب: قم، چاپ دوم، (1424ق).
35- معرفت، محمدهادی، التأویل فی مختلف المذاهب و الآراء، بحث علمی مقارن هادف یعنی بشؤون التأویل و علاقته بالتفسیر و المجاز و الهرمنوطیقیا،  به کوشش: محمد شوقی، المجمع العالمی لتقریب المذاهب: تهران، چاپ اول، (1427ق).
36- نفیسی، شادی، علامه طباطبایی و حدیث(روش­شناسی نقد و فهم حدیث از دیدگاه علامه طباطبایی در المیزان)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی: تهران، (1384ش).
37- هاشمی، أحمد، جواهر البلاغه فی المعانی و البیان و البدیع، دار إحیاء التراث العربی: بیروت، لبنان، چاپ دوم، بی­تا.
38- هوشنگی، حسین، «زمینه­های فلسفی و کلامی تأویل»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ج 14، ص 380-387، چاپ اول، (1385ش).