تحلیل معناشناختی توصیفی واژه‌ی بِرّ در قرآن

نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه فردوسی مشهد
2 عضو هیأت علمی و استاد زبان و ادبیّات عرب دانشگاه فردوسی مشهد
3 عضو هیأت علمی و استادیار زبان و ادبیّات عرب دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
مقاله‌ی حاضر درصدد تبیین جایگاه واژه‌ی «بِرّ» به شیوه‌ی معناشناسی توصیفی است؛ که پس از ریشه‌شناسی، ارتباط معنایی آن با واژه‌های همنشین و جانشین در قرآن بررسی گردیده است. از این‌رو با توجّه به ویژگی تحقیق، از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است. حاصل مطالعه‌ی توصیفی نشان می‌دهد که بِرّ در کاربرد وحیانی بر محور جانشینی یا همنشینی با واژه‌هایی مانند تقوا، ایمان، خیر، انفاق، صِدق، حُسنی، حَسنه و إحسان رابطه‌ی معنایی دارد و بر محور همنشینی با واژه‌هایی مثل فُجور، جبّار، شقیّ، عصیّ، عقوق، إثم، عدوان، سیّئه و خطیئه در یک حوزه‌ی معنایی قرار گرفته و در بخشی از مؤلّفه‌های معنایی با آن‌ها تقابل معنایی دارد. از نتایج مهم دیگر، آشکار شدن پیوند معناییِ عمیقِ بِرّ با سایر واژه‌های هم‌حوزه در قرآن است. این پیوندها باعث شده تا بِرّ کاملاً تحت تأثیر کلمات مجاور و نظام معنایی مستقر در آن قرار بگیرد و با معنایی متمایز و متعالی به حیات خود ادامه دهد. واژه‌ی بِرّ به‌عنوان عام‌ترین مفهوم اخلاقی، دارای معنای لغوی «توسّع در کار ‌نیک» است که گستره‌ی مفهومی و مصداقی آن بسیار وسیع می‌باشد و در سه وجه معناییِ «طاعت»، «نیکی» و «پرهیزکاری» خلاصه می‌شود.

1-     ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، (1408ق).
2-     ایزوتسو، توشیهیکو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه‌ احمد آرام، ‌تهران: مؤسّسه‌ تحقیقاتی و فرهنگی و زبان‌شناسی، (1391ش).
3-     _____ ، مفاهیم اخلاقی- دینی در قرآن مجید، ترجمه‌ فریدون بدره‌ای، ‌چاپ دوّم، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، (1388ش).
4-     بلخی، مقاتل‌بن‌سلیمان، الأشباه و النّظائر فی القرآن الکریم، ترجمه‌ سیّد محمّد روحانی و محمّد علوی مقدّم، چاپ دوّم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، (1381ش).
5-     پالمر، فرانک، نگاهی تازه به معناشناسی، ترجمه‌ کورش صفوی، چاپ ششم، تهران: نشر مرکز، (1391ش).
6-     تفلیسی، حُبیش‌بن‌ابراهیم، وجوه قرآن، ترجمه‌ مهدی محقّق، چاپ دوّم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، (1371ش).
7-     راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمّد، مفردات الفاظ قرآن کریم، ترجمه‌ حسین خداپرست، قم: انتشارات نوید اسلام، (1388ش).
8-     سیّدی، سیّدحسین، تغییر معنایی در قرآن (بررسی رابطه‌ بینامتنی قرآن با شعر جاهلی)، چاپ اوّل، تهران: انتشارات سخن، (1390ش).
9-     صفوی، کورش، درآمدی بر معناشناسی، تهران: انتشارات سروش، (1379ش).
10-  عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تهران: کتابخانه‌ صدوق، (1360ش).
11-  مصباح یزدی، محمّدتقی، اخلاق در قرآن، جلد اوّل، چاپ سوّم، قم: انتشارات مؤسّسه‌ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، (1389ش).
12-  مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، تهران: مرکز نشر چاپ، (1380ش).
13-  مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیّه، (1374ش).
14- مهدوی کنی، صدیقه، ساختار گزاره‌های اخلاقی قرآن، چاپ دوّم، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، (1389ش).
1-     ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللّغة، قم: مرکز دراسات الحوزه و الجامعة، (1387ش).
2-     ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوّم، بیروت: دار صادر، (1414ق/1994م).
3-     بستانی، فؤاد أفرام، المجانی الحدیثة، بیروت: المکتبه الشّرقیّة، (1960م).
4-     بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار إحیاء التّراث، (1423ق).
5-     زبیدی، محمّد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر، (1414ق/2005م).
6-     زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التّنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی، (1407ق).
7-     ___‌__ ، أساس البلاغة، الطّبعه الاولی، بیروت: دارالفکر، (1426ق).
8-     سیوطی، جلال الدّین، الدّر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه‌ آیه اللّه مرعشی نجفی، (1404ق).
9-     طباطبائی، محمّد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ مدرّسین حوزه‌ علمیّه، (1417ق).
10-  طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو،(1372ش).
11-  ____ ، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریّت حوزه‌ علمیّه‌ قم، (1377ش).
12-  طوسی، محمّد بن حسن، التّبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التّراث العربی، (1410ق).
13-  طریحی، فخرالدّین، مجمع البحرین و مطلع النّیرین، قم: مؤسّسه‌ بعثت، (1415ق).
14-  عسکری، ابوهلال، معجم الفروق اللّغویّة، چاپ اوّل، قم: مؤسسه النّشرالإسلامی، (1412ق).
15-  فخر رازی، ابوعبد اللّه محمّد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التّراث العربی،(1420ق).
16-  فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السّامرائی، الطّبعه الثّانیة، قم: مؤسّسه دارالهجرة، (1410ق).
17-  قرطبی، محمّد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو، (1364ش).
18-  مصطفوی، حسن، التّحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب،(1360ش).
19-  واعظ‌زاده الخراسانی، محمّد، المُعجم فی فقه لغه القرآن و سرّ بلاغته، جلد پنجم، الطّبعه الاولی، مشهد: الآستانه الرّضویّه المقدّسة، (1423ق).